حديث دوست

 

 

شرح رهنمودها ودستورالعمل‌هاي سلوکی

امـــام صـــادق (ع) بـه عنــوان بصــری

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست اجمالي مطالب

 

پيشگفتار................................................................................................................. 7

حديث عنوان بصري............................................................................................. 11

شرح حديث عنوان بصري.................................................................................... 23

نمايه‌ها............................................................................................................... 158

فهرست تفصيلي................................................................................................. 159

 
 

 

پيشگفتار

طلب و عطش نيل به كمال پيامد گريزناپذير بيداري و به‌خودآمدن بشر است و جستجوي راه نيل به كمال و آنچه انجام آن لازمه‌ي پيمودن راه مزبور است نيز پيامد اين عطش و طلب مي‌باشد.

پيرمردي نود و چهار ساله به نام عُنوان بصري، كه در پي جستن راه كمال و پي بردن به شيوه‌ي طيّ آن، ساليان متمادي در مجلس درس مالك‌بن‌انس حضور يافته و به خواسته‌اش نرسيده بود، دست بر قضا گذرش به مجلس امام صادق7 مي‌افتد و در مي‌يابد كه تاكنون به بيراهه مي‌رفته و در سراب به دنبال آب مي‌گشته است و تنها در محضر امام صادق7 مي‌تواند گمشده‌‌اش را پيدا كند؛ لذا دل به آن حضرت مي‌بازد و با شيدايي و عطشي وصف‌ناپذير، پس از مراحلي، به محضر امام صادق7 راه مي‌يابد و آن حضرت معارفي بلند و دستورالعمل‌هايي راهگشا براي نيل به وادي معرفت و توحيد به او عنايت مي‌فرمايند. اين ماجرا، در قالب حديثي تحت عنوان حديث عنوان بصري در منابع حديثي نقل شده است.[1]

متجاوز از يك‌هزار و دويست سال است كه حديث عنوان بصري مورد توجّه خاصّ بزرگان اهل معرفت بوده و بر فراگيري معارف و به‌كارگيري دستورالعمل‌هاي آن اهتمام فوق‌العاده دارند. به عنوان نمونه، از معاصران، عارف كامل، آيت حق، قلّه‌ي رفيع توحيد، مرحوم سيّد علي قاضي طباطبايي رضوان‌الله‌تعالي‌عليه به سالكان تحت تربيت خويش تأكيد مي‌فرمودند حديث مزبور را نوشته و بدان عمل كنند و همواره آن را همراه داشته باشند و لااقل هفته‌اي يكي دو بار آن را مطالعه نمايند.[2]

در ساليان اخير با اقبال نسل جوان و فرهيخته به عرفان اصيل اسلامي و ابراز علاقه‌ي وافر آنان به عرفاي شيعي معاصر و سبك و روش تربيتي آنان، خوشبختانه حديث عنوان بصري مورد توجّه ايشان قرار گرفت و در پي اين اقبال و توجّه، متن حديث همراه با ترجمه‌ي آن، بارها منتشر شد؛ لكن از آنجا كه مضامين عميق حديث مزبور تنها با ترجمه‌ي عبارات آن، براي عموم قابل فهم و دستيابي نبود؛ نياز به شرح و توضيح آن به نحوي كه براي جوانان قابل فهم و بهره‌مندي باشد، به شدّت احساس مي‌شد.

در سال 1384، در جلسات اهل ولاء، كه سال‌هاست با حضور دانشگاهيان عزيز تشكيل مي‌شود، چند جلسه‌اي را به بازخواني و شرح برخي نكته‌ها كه از حديث مزبور مي‌توان آموخت، اختصاص دادم. مباحث مطرح شده در آن جلسات به شدّت مورد اقبال شنوندگان قرار گرفت و در پي آن، فايل ضبط‌شده‌ي گفتارهاي مزبور بارها در شمارگان بسيار زياد تكثير شده و مورد استفاده قرار گرفت.[3] استقبال و ابراز علاقه‌ي مذكور اين ايده را در پي آورد كه متن گفتارها نگاشته و منتشر شود. به همّت و ياري چند تن از دوستان جلسات اهل ولاء مراحل نخستين كار انجام شد و خداي تعالي توفيق عنايت فرمود كه با ويرايش مختصر و افزودن نكاتي چند به آن، گفتارهاي مزبور را براي انتشار آماده كنم و نتيجه‌ي نهايي كار اكنون به صورت كتاب حاضر در اختيار شما خواننده‌ي عزيز قرار دارد.

اميد است مطالعه‌ي اين اثر بتواند به درك بهتر مضامين حديث عنوان بصري كمك كند و زمينه‌ساز بهره‌گيري عملي بيشتر خوانندگان عزيز از آموزه‌ها و دستورالعمل‌هاي آن حديث شريف براي سلوك در صراط مستقيم عرفان، كه همان عرفان زلال شيعي و مبتني بر تعاليم قرآن و عترت است، شود. بمنّه و فضله

                                                              مهدي طيّب

www.ahlevela.com                                                             

 

 

 

                                                                                                 حديث عنوان بصري

 

متن عربي حديث

كُنتُ أَختَلِفُ إِلیٰ مالِكِ‌بنِ‌أَنَسٍ سِنينَ، فَلَمّا قَدِمَ جَعفَرٌ الصّادِقُ عَلَيهِ السَّلامُ المَدينَةَ اختَلَفتُ إِلَيهِ وَ أَحبَبتُ أَن آخُذَ عَنهُ كَما أَخَذتُ عَن مالِكٍ. فَقالَ لي يَوماً: إِنّي رَجُلٌ مَطلُوبٌ وَ مَعَ ذٰلِكَ لي أَورادٌ في كُلِّ ساعَةٍ مِن آناءِ اللَّيلِ وَ النَّهارِ فَلا تَشغَلني عَن وِردي وَ خُذ عَن مالِكٍ وَ اختَلِف إِلَيهِ كَما كُنتَ تَختَلِفُ إِلَيهِ. فَاغتَمَمتُ مِن ذٰلِكَ وَ خَرَجتُ مِن عِندِهِ وَ قُلتُ في نَفسي: لَو تَفَرَّسَ فيَّ خَيراً لَما زَجَرَني عَنِ الإِختِلافِ إِلَيهِ وَ الأَخذِ عَنهُ. فَدَخَلتُ مَسجِدَ الرَّسُولِ صَلَّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ وَ سَلَّمتُ عَلَيهِ ثُمَّ رَجَعتُ مِنَ الغَدِ إِلَی الرَّوضَةِ وَ صَلَّيتُ فيها رَكعَتَينِ وَ قُلتُ: أَسأَلُكَ يا اَللهُ! يا اَللهُ! أَن تَعطِفَ عَلَيَّ قَلبَ جَعفَرٍ وَ تَرزُقَني مِن عِلمِهِ ما أَهتَدي بِهِ إِلىٰ صِراطِكَ المُستَقيمِ؛ وَ رَجَعتُ إِلیٰ داري مُغتَمّاً وَ لَم أَختَلِف إِلیٰ مالِكِ‌بنِ‌أَنَسٍ لِما أُشرِبَ قَلبي مِن حُبِّ جَعفَرٍ. فَما خَرَجتُ مِن داري إِلاّ إِلَی الصَّلاةِ المَكتُوبَةِ، حَتّىٰ عيلَ صَبري. فَلَمّا ضاقَ صَدري تَنَعَّلتُ وَ تَرَدَّيتُ وَ قَصَدتُ جَعفَراً وَ كانَ بَعدَ ما صَلَّيتُ العَصرَ. فَلَمّا حَضَرتُ بابَ دارِهِ استَأذَنتُ عَلَيهِ فَخَرَجَ خادِمٌ لَهُ، فَقالَ: ما حاجَتُكَ؟ فَقُلتُ: السَّلامُ عَلَی الشَّريفِ. فَقالَ: هُوَ قائِمٌ في مُصَلاّهُ. فَجَلَستُ بِحِذاءِ بابِهِ. فَما لَبِثتُ إِلاّ يَسيراً إِذ خَرَجَ خادِمٌ. فَقالَ: ادخُل عَلیٰ بَرَكَةِ اللهِ. فَدَخَلتُ وَ سَلَّمتُ عَلَيهِ. فَرَدَّ السَّلامَ وَ قالَ: اجلِس، غَفَرَ اللهُ لَكَ. فَجَلَستُ. فَأَطرَقَ مَليّاً ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ وَ قالَ: أَبُو مَن؟ قُلتُ: أَبُوعَبدِاللهِ. قالَ: ثَبَّتَ اللهُ كُنيَتَكَ وَ وَفَّقَكَ يا أَباعَبدِاللهِ! ما مَسأَلَتُكَ؟ فَقُلتُ في نَفسي: لَو لَم يَكُن لي مِن زيارَتِهِ وَ التَّسليمِ غَيرُ هذَا الدُّعاءِ لَكانَ كَثيراً. ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ثُمَّ قالَ: ما مَسأَلَتُكَ؟ فَقُلتُ: سَأَلتُ اللهَ أَن يَعطِفَ قَلبَكَ عَلَيَّ وَ يَرزُقَني مِن عِلمِكَ وَ أَرجُو أَنَّ اللهَ تَعالىٰ أَجابَني فِي الشَّريفِ ما سَأَلتُهُ. فَقالَ: يا أَباعَبدِاللهِ! لَيسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ؛ إِنَّما هُوَ نُورٌ يَقَعُ في قَلبِ مَن يُريدُ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالىٰ أَن يَهديَهُ. فَإِن أَرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أَوَّلاً في نَفسِكَ حَقيقَةَ العُبُوديَّةِ وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ وَ استَفهِمِ اللهَ يُفهِمكَ. قُلتُ: يا شَريفُ! فَقالَ: قُل يا أَباعَبدِاللهِ. قُلتُ: يا أَباعَبدِاللهِ! ما حَقيقَةُ العُبُوديَّةِ؟ قالَ: ثَلاثَةُ أَشيَاءَ، أَن لا يَرَی العَبدُ لِنَفسِهِ فيما خَوَّلَهُ اللهُ مِلكاً ِلانَّ العَبيدَ لا يَكُونُ لَهُم مِلكٌ، يَرَونَ المالَ مالَ اللهِ، يَضَعُونَهُ حَيثُ أَمَرَهُمُ اللهُ بِهِ؛ وَ لا يُدَبِّرُ العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبيراً؛ وَ جُملَةُ اشتِغالِهِ فيما أَمَرَهُ تَعالیٰ بِهِ وَ نَهاهُ عَنهُ. فَإِذا لَم يَرَ العَبدُ لِنَفسِهِ فيما خَوَّلَهُ اللهُ تَعالیٰ مِلكاً هانَ عَلَيهِ الإِنفاقُ فيما أَمَرَهُ اللهُ تَعالیٰ أَن يُنفِقَ فيهِ وَ إِذا فَوَّضَ العَبدُ تَدبيرَ نَفسِهِ عَلیٰ مُدَبِّرِهِ هانَ عَلَيهِ مَصائِبُ الدُّنيا وَ إِذَا اشتَغَلَ العَبدُ بِما أَمَرَهُ اللهُ تَعالیٰ وَ نَهاهُ لا يَتَفَرَّغُ مِنهُما إِلَی المِراءِ وَ المُباهاةِ مَعَ النّاسِ فَإِذا أَكرَمَ اللهُ العَبدَ بِهذِهِ الثَّلاثَةِ هانَ‏ عَلَيهِ الدُّنيا وَ إِبليسُ وَ الخَلقُ وَ لا يَطلُبُ الدُّنيا تَكاثُراً وَ تَفاخُراً وَ لا يَطلُبُ ما عِندَ النّاسِ عِزّاً وَ عُلُوّاً وَ لا يَدَعُ أَيّامَهُ باطِلا.ً فَهذا أَوَّلُ دَرَجَةِ التُّقیٰ؛ قالَ اللهُ تَبارَكَ وَ تَعالیٰ:«تِلكَ الدّارُ الاخِرَةُ نَجعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرضِ وَ لا فَساداً وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقينَ» قُلتُ: يا أَباعَبدِاللهِ! أَوصِني. قالَ: أُوصيكَ بِتِسعَةِ أَشياءَ، فَإِنَّها وَصيَّتي لِمُريدِي الطَّريقِ إِلَی اللهِ تَعالیٰ، وَ اللهَ أَسأَلُ أَن يُوَفِّقَكَ ِلاستِعمالِهِ؛ ثَلاثَةٌ مِنها في رياضَةِ النَّفسِ وَ ثَلاثَةٌ مِنها فِي الحِلمِ وَ ثَلاثَةٌ مِنها فِي العِلمِ؛ فَاحفَظها وَ إيَّاكَ وَ التَّهاوُنَ بِها. قالَ عُنوانُ: فَفَرَّغتُ قَلبي لَهُ. فَقالَ: أَمَّا اللَّواتي فِي الرّياضَةِ، فَإيّاكَ أَن تَأكُلَ ما لا تَشتَهيهِ، فَإِنَّهُ يُورِثُ الحِماقَةَ وَ البُلهَ وَ لا تَأكُل إِلاّ عِندَ الجُوعِ وَ إِذا أَكَلتَ فَكُل حَلالاً وَ سَمِّ اللهَ وَ اذكُر حَديثَ الرَّسُولِ صلَّي اللهُ عَلَيهِ وَ آلِهِ« ما مَلأَ َآدَميٌّ وِعاءً شَرّاً مِن بَطنِهِ؛ فَإِن كانَ وَ لا بُدَّ فَثُلُثٌ لِطَعامِهِ وَ ثُلُثٌ لِشَرابِهِ وَ ثُلُثٌ لِنَفَسِهِ» وَ أَمَّا اللَّواتي فِي الحِلمِ، فَمَن قالَ لَكَ إِن قُلتَ واحِدَةً سَمِعتَ عَشراً، فَقُل إِن قُلتَ عَشراً لَم تَسمَع واحِدَةً؛ وَ مَن شَتَمَكَ فَقُل لَهُ إِن كُنتَ صادِقاً فيما تَقُولُ فَأَسأَلُ اللهَ أَن يَغفِرَ لي وَ إِن كُنتَ كاذِباً فيما تَقُولُ فَاللهَ أَسأَلُ أَن يَغفِرَ لَكَ؛ وَ مَن وَعَدَكَ بِالخَنا فَعِدهُ بِالنَّصيحَةِ وَ الرِّعاءِ وَ أَمَّا اللَّواتي فِي العِلمِ، فَاسأَلِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ وَ إيَّاكَ أَن تَسأَلَهُم تَعَنُّتاً وَ تَجرِبَةً وَ إيَّاكَ أَن تَعمَلَ بِرَأيِكَ شَيئاً وَ خُذ بِالإِحتياطِ في جَميعِ ما تَجِدُ إِلَيهِ سَبيلاً وَ اهرُب مِنَ الفُتيا هَرَبَكَ مِنَ الاَسَدِ وَ لا تَجعَل رَقَبَتَكَ لِلنّاسِ جِسراً. قُم عَنّي يا أَباعَبدِاللهِ، فَقَد نَصَحتُ لَكَ وَ لا تُفسِد عَلَيَّ وِردي فَإِنِّي امرُؤٌ ضَنينٌ بِنَفسي وَ السَّلامُ عَلیٰ‏ مَنِ اتَّبَعَ الهُدیٰ. 

 

ترجمه‌ي حديث

علاّمه‌ي مجلسي در كتاب شريف بحارالانوار[4] نوشته است، به خطّ شيخ‌مان بهايي حديثي يافتم كه عبارت آن اين است.

شيخ شمس‌الدّين محمّدبن‌مكّي گفت اين روايت را از دست‌خطّ شيخ احمد فراهاني كه رحمت خدا بر او باد، از عنوان بصري كه پيرمردي كهنسال بود كه نود و چهار سال از عمرش گذشته بود، نقل مي‌كنم.

عنوان بصري گفت: سال‌ها بود نزد مالك‌بن‌انس آمد و شد مي‌كردم. هنگامي كه امام جعفر صادق7 به مدينه وارد شدند، نزد ايشان رفت و آمد ‌كردم و دوست داشتم همان‌گونه كه از مالك مطالبي گرفته بودم، از ايشان نيز حقايقي بياموزم. امام صادق7 روزي به من فرمودند: من مردي هستم كه دستگاه حكومت در پي من است (‌همه‌ي مردم طالب ارتباط با من مي‌باشند و سرم شلوغ است و وقت ندارم‌.) علاوه بر آن براي هر ساعت از شبانه‌روز اوراد و اذكاري دارم كه بايد به‌جا آورم؛ پس مرا از اوراد و اذكارم بازمدار و همان‌گونه كه تاكنون از مالك علوم را دريافت مي‌نمودي و نزد او آمد و شد مي‌كردي، از اين پس نيز از او بگير و نزد او رفت و آمد كن.

از اين سخن امام اندوهگين شدم و از نزد آن حضرت بيرون آمدم در حالي كه در درون، با خودم گفتم: اگر حضرت در من خيري مي‌يافتند مرا از آمد و شد نزد خود و كسب علوم از محضر خويش نهي نمي‌كردند و محروم نمي‌ساختند. پس به مسجد پيامبر6 وارد شدم و بر آن حضرت سلام كردم [و بيرون آمدم]. فرداي آن روز به روضه بازگشتم و در آن محل دو ركعت نماز گزاردم و عرضه داشتم: يا الله! يا الله! از تو درخواست مي‌كنم قلب امام جعفر صادق7 را به من متوجّه و متمايل سازي و از علم ايشان آنچه را به وسيله‌ي آن به صراط مستقيم و راه راست تو هدايت يابم، روزي‌ام كني. آن‌گاه اندوهگين به خانه‌ام بازگشتم و به خاطر شراب محبّت امام صادق7 كه قلبم نوشيده بود، ديگر به نزد مالك‌بن‌انس آمد و شد نكردم و جز براي نمازهاي واجب، از خانه‌ام بيرون نيامدم؛ تا اينكه صبرم به‌سر آمد. هنگامي كه سينه‌ام تنگ شد، كفش‌هايم را به‌پا كردم و جامه‌ام را پوشيدم و عزم خانه‌ي امام صادق7 كردم و اين در زماني بود كه نماز عصر را به‌جا آورده بودم.

هنگامي كه به در خانه‌ي حضرت رسيدم، اذن ورود خواستم. در پي آن، خدمتكار حضرت بيرون آمد و گفت: چه مي‌خواهي؟ گفتم: عرض سلامي به خدمت شريف. گفت: حضرت در محلّ نماز خويش به نماز ايستاده، مشغول نمازند. در درگاه خانه‌ي حضرت نشستم. اندكي نگذشته بود كه خدمتكار بيرون آمد و گفت: بركت الهي بر تو، وارد شو. داخل شدم و به حضرت سلام كردم. حضرت پاسخ سلامم را دادند و فرمودند: خدا تو را بيامرزد، بنشين. نشستم. حضرت زمان كوتاهي به حالت تفكّر سر به زير انداختند و سپس سر خود را بالا آوردند و فرمودند: كنيه‌ات چيست؟ عرض كردم: اباعبدالله. فرمودند: اي اباعبدالله! خدا كنيه‌ات را ثابت بدارد و توفيق نصيبت ساخته و موفّقت بدارد؛ چه خواسته‌اي داري؟ ـ در دلم گفتم اگر از ديدار و عرض سلام به محضر حضرت جز همين دعايي كه در حقّ من فرمودند، چيزي عايدم نشود، باز هم بهره‌ي زيادي نصيبم شده است. ـ سپس حضرت سر خويش را بالا آوردند و [مجدّداً] فرمودند: چه خواسته‌اي داري؟ عرض كردم: از خداوند درخواست كردم قلب شما را به من متوجّه و مهربان كند و از علم شما به من روزي فرمايد و اميدوارم خداوند متعال آنچه را در مورد شريف خواسته‌ام، اجابت كرده باشد.

حضرت فرمودند: اي اباعبدالله! علم به فراگيري و درس‌آموزي نيست. علم منحصراً نوري است كه خداوند در قلب هر كس كه بخواهد هدايتش فرمايد، قرار مي‌دهد. پس اگر قصد كرده‌اي به علم نايل شوي، ابتدا حقيقت عبوديّت و بندگي را در جان خويش طلب كن و علم را با به كار بستن آن بطلب و از خدا بخواه به تو بفهماند، كه خواهد فهماند.

عرض كردم: اي شريف! حضرت فرمودند: بگو اي اباعبدالله. عرض كردم: اي اباعبدالله! حقيقت عبوديّت و بندگي چيست؟ فرمودند: سه چيز است؛ [نخست] اين كه بنده در آنچه خداوند به او عطا كرده است [براي خويش] مِلكيّتي نبيند؛ زيرا بندگان و بردگان مِلك و دارايي ندارند. مال را مال خدا مي‌بينند و در جايي كه به آنها فرمان داده است، قرار مي‌دهند و مصرف مي‌كنند. [دوم اين كه] بنده براي خويش تدبير و مصلحت‌انديشي نمي‌كند. [سوم اين كه] همه‌ي مشغوليّت او به آنچه خداي تعالي او را به آن فرمان داده يا از آن نهي كرده است، منحصر مي‌باشد.

هنگامي كه بنده در آنچه خداي تعالي به او عطا كرده است [براي خويش] مِلكيّتي نبيند، انفاق كردن در موردي كه خداي تعالي به او فرمان داده است انفاق كند، براي او آسان و سبك مي‌شود. و هنگامي كه بنده تدبير خويش را به مدبّر خود واگذار نمايد، مصيبت‌هاي دنيا بر او سبك و آسان مي‌شود. و هنگامي كه بنده به آنچه خداي تعالي به او امر كرده يا از آن نهي كرده است، مشغول شود، براي پرداختن به جدل و فخرفروشي با مردمان، فراغتي نمي‌يابد.

پس آن‌گاه كه خداوند بنده‌اي را به اين سه خصلت گرامي داشت، دنيا و ابليس و خلايق براي او سبك و كم اهميّت و بي‌اثر مي‌شوند و به قصد افزون‌طلبي و فخرفروشي در طلب دنيا برنمي‌آيد و آنچه را نزد مردم است، به قصد عزّت يافتن و برتري‌جويي، طلب نمي‌كند و روزهاي عمر خويش را به بطالت و بيهودگي رها نمي‌كند. و اين نخستين درجه‌ي تقوا است. خداي تبارك و تعالي مي‌فرمايد: «اين خانه‌ي آخرت است كه آن را براي كساني كه در زمين در پي تفوّق و برتري و فساد و تباهي نيستند، قرار داده‌ايم و عاقبت، از آن تقواپيشگان است».[5]

عرض كردم: اي اباعبدالله! توصيه‌اي به من بفرمائيد. حضرت فرمودند: تو را به نُه چيز توصيه مي‌كنم و هرآينه آنها توصيه‌ي من به كساني است كه قصد طيّ طريق بندگي حضرت حق را دارند؛ و از خداوند درخواست مي‌كنم تو را در به كار بستن آنها موفّق بدارد. سه تا از آنها در زمينه‌ي رياضت نفس است و سه مورد از آنها در زمينه‌ي حلم و بردباري است و سه تا از آنها در زمينه‌ي علم و دانش است؛ پس آنها را حفظ كن و از اين كه در مورد آنها سستي كني، برحذر باش.

عنوان گفت: قلبم را براي توصيه‌هاي حضرت فارغ ساختم.

حضرت فرمودند: امّا چيزهايي كه در مورد رياضت است، [نخست] برحذر باش از اين كه چيزي را كه به آن اشتها نداري بخوري؛ كه هرآينه آن حماقت و بلاهت برجا مي‌گذارد. [دوم اين كه] جز هنگام گرسنگي مخور. [سوم اين كه] هنگامي كه مي‌خوري، حلال بخور و نام خدا را ببر و اين حديث رسول خدا6 را به ياد آور كه: «انسان ظرفي بدتر از شكم خود را پر نكرده است. پس اگر گريزي از خوردن نداشتي، يك سوّم [معده را] براي غذايش و يك سوّم را براي نوشيدني‌اش و يك سوّم را براي تنفّسش اختصاص ده.»

امّا مواردي كه در زمينه‌ي حلم و بردباري است، [نخست اين كه] كسي كه به تو گفت: اگر يكي بگويي ده تا خواهي شنيد؛ به او بگو: اگر ده تا بگويي يكي هم نخواهي شنيد. [دوم اين كه] كسي كه به تو ناسزا گفت، به او بگو: اگر در آنچه مي‌گويي صادقي، از خدا مي‌خواهم مرا ببخشد و اگر در آنچه مي‌گويي كاذبي، از خدا مي‌خواهم تو را ببخشد. [سوم اين كه] اگر كسي تو را به دشنام دادن تهديد كرد، او را به خيرخواهي و مراعات وعده بده.

امّا مواردي كه در زمينه‌ي علم است. [نخست اين كه] آنچه را نمي‌داني از دانايان بپرس. [دوم اين كه] برحذر باش كه براي اذيّت و به زحمت افكندن و يا محك زدن و امتحان كردن، از ايشان سؤال كني. [سوم اين كه] برحذر باش از اين كه در مورد چيزي، به نظر و رأي خودت عمل كني! و در آنچه راهي براي مراعات جانب احتياط دارد، جانب احتياط را نگاه دار و از فتوا دادن بگريز همان‌گونه كه از شير [درنده] مي‌گريزي و گردن خود را پلي براي مردم قرار نده.

اي اباعبدالله! از نزد من برخيز، كه هرآينه به اقتضاي خيرخواهي در حقّ تو عمل كردم؛ و ورد و ذكرم را خراب نكن، كه هر‌آينه من در مورد خودم شخصي بخيلم؛ و سلام و درود بر آن كس باد كه از هدايت پيروي كند.

                                                                         شرح حديث عنوان بصري

مدخل

علاّمه‌ي مجلسی[6] در كتاب بحارالانوار نوشته است:[7] در نسخه‌ي خطّی که به خطّ شیخ بهایی قدّس‌الله‌روحه[8] موجود است، حدیثی پیدا کردم که عباراتش این‌گونه است.

شیخ شمس‌الدّین محمّدبن‌مکّی[9] گفت: من از خطّ شیخ‌ احمد فراهانی ـ که رحمت خدا بر او باد ـ از عُنوان بصری که پیرمردی 94 ساله بود، نقل می‌کنم كه او در بیان حالش گفت:

 

كُنتُ أَختَلِفُ إِليٰ مالِكِ‌بنِ‌أَنَسٍ سِنينَ‏: سال‌های متمادی نزد مالک‌‌بن‌‌ انس آمد و شد مي‌كردم.

 

خودبزرگ‌بيني و ادّعا در برابر وليّ خدا

مالک‌‌بن‌انس (93- 179 هـ .ق) یکی از چهار فقيه برجسته‌ی اهل‌سنّت است که رهبری مالکی‌ها ـ یکی از چهار مذهب فقهی اهل‌سنّت ـ را بر عهده‌ دارد و از معاصران و شاگردان امام صادق7 به شمار مي‌رود.[10] او در مورد آن حضرت مي‌گويد: در علم و عبادت و پرهيزگاري، برتر از جعفر‌بن‌محمّد صادق7 نه چشمي ديده، نه گوشي شنيده و نه به قلب هيچ بشري خطور كرده است.[11]

برخي اوقات شاگردها باوفا نیستند، چهار کلمه‌ كه از استاد آموختند، برای خود تخته‌پوستی پهن می‌کنند، ادّعا می‌کنند و جلوی استاد خود قد علم می‌کنند.

هر چهار رهبر مذاهب اهل‌سنّت، به طور مستقیم یا باواسطه شاگرد امام صادق7 بوده‌اند؛[12] امّا متأّسّفانه حقّ شاگردی را ادا نکردند و ادب تلمّذ را رعایت نکرده، نمک خورده و نمکدان را شکستند. آنها چهار کلمه یاد گرفتند، خیالاتی شدند و گمان بردند در برابر امام صادق7 کسی هستند.

جاي تأسف است كه وقتی انسان چهار كلمه ياد گرفت، همه چيز را فراموش كند. خصوصاً وقتي چند نفر دور انسان جمع می‌شوند، شخص برای لغزیدن آماده می‌شود و خیال می‌کند حالا كه این همه اشخاص دور من جمع شده‌اند، پس من حتماً شخصيت مهمي هستم؛ از این بهتر چه دليلي می‌خواهد؟ در نتيجه امر بر او مشتبه می‌شود. خدا انسان را حفظ کند، امر بسیار خطرناکی است.

 

بي‌اعتباري اقبال و ادبار خلق

از جمع شدن مردم نبايد فریب خورد. مردم نه جمع شدنشان اعتباری دارد و نه پراکنده شدنشان. چند روزی كه منافع يا سلیقه‌شان اقتضا می‌کند دور کسی باشند، همراه او هستند. چهار روز بعد اگر چیزی از او دیدند که سازگار با سلیقه و میلشان نبود، در تنهایی رهایش می‌کنند.

ملاك دانستن روي‌آوري مردمان، اشتباه بسيار بزرگی است. ان‌شاءالله طوری باشیم که با معیارهای اصیل، خود را بسنجیم. حدیثی از کتاب مدیریّت اسلامی‌ نقل می‌کنم. ـ توصیه می‌کنم این کتاب را بخوانید. خدا عنایت کرده نکته‌های خوبی در آن نوشته شده است ـ ببینیم سیره‌ي دوست واقعی اهل‌بیت: چگونه است. آيا جا دارد انسان فریب افرادي را که در مقابلش خم و راست مي‌شوند يا ابراز ادب یا محبّت مي‌کنند، بخورد؟

امام باقر7 در بخشي از توصيه‌هايي كه به یکی از شاگردان و شیعیان خود به نام جابربن‌يزيدجُعفي نمودند، فرمودند:

وَ اعلَم بِأَنَّكَ لا تَكُونُ لَنا وَليّاً حَتَّيٰ لَوِ اجتَمَعَ عَلَيكَ أَهلُ مِصرِكَ وَ قالُوا إِنَّكَ رَجُلُ سَوءٍ لَم يَحزُنكَ ذٰلِكَ وَ لَو قالُوا إِنَّكَ رَجُلٌ صالِحٌ لَم يسُرَّكَ‏ ذٰلِكَ وَ لكِنِ اعرِض نَفسَكَ عَليٰ ما في كِتابِ اللهِ، فَإِن كُنتَ سالِكاً سَبيلَهُ، زاهِداً في تَزهيدِهِ، راغِباً في تَرغيبِهِ، خائِفاً مِن تَخويفِهِ، فَاثبُت وَ أَبشِر فَإِنَّهُ لا يضُرُّكَ ما قيلَ فيكَ وَ إِن كُنتَ مُبايِناً لِلقُرآنِ فَما ذَا الَّذي يَغُرُّكَ مِن نَفسِكَ‏:[13] و بدان تو ولیّ ما شمرده نمی‌شوی تا اينكه چنان گردی که اگر همه‌ی اهل دیارت به زبان واحد بگویند تو مرد بدی هستی، مایه‌ی اندوه تو نگردد و اگر همه‌ی آنها بگویند تو مرد خوبی هستی، شادت نکند. ولکن خود را بر قرآن عرضه کن. پس اگر رهرو راه قرآن بودی و به آنچه قرآن در خصوص آن به زهد ورزیدن دعوت کرده، زهد ورزیده بودی و به آنچه قرآن بدان ترغیب نموده، رغبت داشتی و از آنچه قرآن ترسانده، ترسیده بودی؛ پس ثابت‌قدم، استوار، شادمان و خرسند باش که در چنین حالتی هرچه درباره‌ات بگویند، به تو زیانی نخواهد رساند؛ امّا اگر از قرآن جدا بودی، پس چه چیزی است که سبب شده بر خود ببالی؟! چهار تا آفرین و بارک الله گفتن، هورا کشیدن، کف زدن، حتّي تکبیر گفتن و صلوات فرستادن خلق برای تو، مغرورت کرده است؟ چه چیزی مغرورت کرده است؟

به هر حال انسان این‌طور است. چند نفر که دور او جمع می‌شوند، خیالاتی ‌شده و فکر می‌کند کسی است.

 

مكاتب بدلي در مقابل مكتب اهل‌بيت:

این چهار نفر خودشان زمینه‌ی جاه‌طلبی داشتند. وقتي عدّه‌اي دورشان جمع شدند، در برابر امام صادق7 مذهب و مکتب ساختند. دستگاه خلافت غاصب و فاسد بنی‌امیّه و بنی‌عبّاس هم كه دلشان می‌خواست رونق شخصیّت اهل‌بیت: را از بین ببرند، از آنها حمايت كردند. چون تا وقتی اهل‌بیت: درخشش علمی ‌و معنوی داشتند، بر قلوب و اندیشه‌های مردم فرمانروایی می‌کردند؛ لذا حکّام جور و غاصبان حقّ اهل‌بیت:، از وجود آنها نگران بودند. بدل‌سازي یکی از کارهای دستگاه خلافت بود. در برابر ائمّه: كه مکتب فقهی قرآن را تبیین می‌کردند، مذاهب فقهی چهارگانه‌ي بدلی را ‌ساختند. به‌همین‌ترتیب بدل سایر ابعاد شخصیّتی اهل‌بیت: هم ساخته شد. مثلاً اگر اهل‌بیت: در حوزه‌ی اعتقادات، عقاید حق را تبيين مي‌كردند، خلفا متکلّمان و اندیشمندان دینی وابسته‌ به دستگاه خلافت را ساختند تا دستگاه اهل‌بیت: را از رونق بیندازند. یا اگر اهل‌بیت: مکتب عرفانی حقیقی قرآن کریم و اسلام را عرضه می‌کردند، دستگاه خلافت برای خالی کردن اطراف اهل‌بیت:، عارفان بدلی را همچون سفیان ثوری که از سران صوفیه است، درست کرد. در سلسله‌های صوفيه‌ي اهل‌سنّت برای این فرد خیلی احترام قائلند و او را از بنیانگذاران تصوّف می‌دانند.

 سفيان ثوری یک‌بار نزد امام صادق7 عرض کرد: شما چگونه فرزند پیامبر6 و ادامه دهنده‌ی راه ایشانید در حالي که جامه‌ای به این زیبایی به تن دارید؟ شما باید مانند من پشمینه‌پوش باشید. (این حدیث مفصّل است) حضرت7 پس از پاسخ به او، لباس نرم و آراسته‌ی رویین خود را کنار زدند و معلوم شد زیر آن، لباس پشمینه‌ی خشن و زبری بر تن دارند. ايشان فرمودند: من این جامه‌ی رویی را برای شما مردم بر تن کردم، امّا این جامه‌ي پشمينه‌ي زیرین را برای خدا پوشیدم. سپس امام7 لباس پشمینه‌ی سفیان را کنار زدند و معلوم شد او زیر آن لباس، لباس نرمِ ابریشمین پوشیده است. حضرت7 فرمودند: تو این لباس پشمینه را برای فریب خلق و لباس ابریشمین را برای راحتی نفس خود پوشیده‌ای.[14]

به هر حال دستگاه خلافت در همه‌ی ابعاد براي مکتب اهل‌بیت:، بدلی درست کرد تا با استفاده از آن، دور اهل‌بیت: را خلوت كرده و مكتب اهل‌بيت: را از رونق بیندازد.

***

 

 (ادامه‌ي حديث): فَلَمّا قَدَّمَ جَعفَرٌ الصّادِقُ عَلَيهِ‌السَّلامُ المَدينَةَ اختَلَفتُ إِلَيهِ وَ أَحبَبتُ أَن آخُذَ عَنهُ كَما أَخَذتُ عَن مالِكٍ. فَقالَ لي يَوماً إِنّي رَجُلٌ مَطلُوبٌ وَ مَعَ ذٰلِكَ لي أَورادٌ في كُلِّ ساعَةٍ مِن آناءِ اللَّيلِ وَ النَّهارِ فَلا تَشغَلني عَن وِردي وَ خُذ عَن مالِكٍ وَ اختَلِف‏ إِلَيهِ كَما كُنتَ تَختَلِفُ إِلَيهِ: تا اینکه امام صادق7 به مدینه تشریف آوردند. من (خدمت ایشان رسیدم و مدّتی) به محفل (‌درس و مجلس مباحثات) ايشان رفت و آمد می‌كردم. (مجلس امام7 حلاوتی غیر از محفل مالک داشت، خیلی به دلم نشست.) دوست داشتم (حضرت مرا به شاگردی بپذیرند و) همان‌طور که (سالیاني دراز) از (مجلس) مالک‌بن‌انس بهره برده بودم، (از این پس امام اجازه دهند شاگرد ایشان شوم و) در محضر ایشان تلمّذ کنم. روزي حضرت به من فرمودند: من مردي هستم كه در پي من‌اند[15] و علاوه بر آن برای هر یک از ساعات شبانه‌روز، اوراد و اذکاری دارم که باید به آنها مشغول باشم؛ پس مانع اوراد و اذکار من نشو و هم‌چنان که نزد مالک رفت و آمد می‌‌کردی و از او می‌آموختي؛ بعد  از این هم پیش او برو.

 

 

 

صدق و اخلاص در طلب ضامن نيل و وصول به مطلوب

نخستين نكته‌اي كه از اين بخش حديث مي‌توان آموخت اين است كه اگر سالك در گام نهادن در مسير سلوك در پي هيچ غرض نفساني و دنيوي نباشد و هدفش صرفاً اين باشد كه به وظيفه‌ي عبوديّت و بندگي عمل كند و بنده‌ي شايسته‌تري براي پروردگار شود، چنين سالكي حتّي اگر به مدّعي كاذب راهبري و دستگيري برخورد نمايد و به گمان اين كه به‌راستي او انسان كامل و داراي صلاحيت راهبري، ارشاد و دستگيري است، به وي دست بيعت دهد و سر بسپارد؛ به خاطر صدق و اخلاصش، خداوند نمي‌گذارد تا پايان عمر در بيراهه باقي بماند و سرانجام او را به مربّي و راهبري واجد صلاحيت رهنمون مي‌شود. عنوان بصري به‌خاطر همين صدق و اخلاص در طلب، پس از ساليان دراز، بالاخره از جاذبه‌ي مالك‌بن‌انس و حلقه‌ي پيروان او رها شد و به امام صادق7 و جمع ياران آن حضرت راه يافت.

 

عدم غفلت از مراقبات عبادي

نكته‌ي ديگري كه از اين عبارت حديث مي‌توان آموخت اين است كه اشتغال به درس و بحث، پژوهش و تأليف و موعظه و تبليغ، همچنين اشتغال به امور مردمي و فعّاليّت‌هاي اجتماعي، نبايد شخص را از پرداختن به عبادات و اذكار و مراقبات و خلوت‌هاي عبادي بازدارد. گاهي اوقات شيطان براي محروم كردن انسان از فيض و سازندگي‌هاي اعمال مستحبّ عبادي، اهميت كارهاي علمي يا فعّاليت‌هاي اجتماعي انسان را در نظرش پُررنگ مي‌سازد و از اين راه او را از توجّه به اهميت مراقبات عبادي و اهتمام به انجام مستحبات بازمي‌دارد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَاغتَمَمتُ مِن ذٰلِكَ وَ خَرَجتُ مِن عِندِهِ وَ قُلتُ في نَفسي لَو تَفَرَّسَ فيَّ خَيراً لَما زَجَرَني عَنِ الإِختِلافِ إِلَيهِ وَ الأَخذِ عَنهُ‏: (عنوان بصری، می‌گوید): من به شدّت از اینکه حضرت مرا نپذیرفتند، غمگین شدم. از خدمت حضرت بیرون آمدم. پیش خودم گفتم اگر امام صادق7 در من خیری می‌دیدند، مرا از آمد و شد به مجلس خويش و از اینکه در محضر ايشان چیزی از کمالات دریافت کنم، محروم نمی‌کردند. (پس من فرد شايسته‌اي نیستم و اشكال در خودم است والاّ امام صادق7 مرا رد نمی‌کردند.)

 

ادب نگاهداشتن در برابر اولياي خدا

خوب است ادب سلوک را از این سالک بياموزیم. این پیرمرد نود و چهار ساله، به‌خاطر اين كه حضرت او را نپذيرفتند، قهر نکرد؛ به او بر هم نخورد؛ نگفت عجب شخص متکبّری بود، ما را تحویل نگرفت؛ بلکه عیب را به خودش برگرداند.

گاهی اوقات نزد بزرگی می‌رویم و او به دليلي ما را تحویل نمی‌گیرد، بعد به‌جاي اين كه فكر كنيم چه ايرادي در ما بود كه آن بزرگ ما را نپذيرفت؛ پشت سرِ آن بزرگ، كلّي بدگويي مي‌كنيم. اين خطا و جفاي بسيار بزرگي است.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَدَخَلتُ مَسجِدَ الرَّسُولِ وَ سَلَّمتُ عَلَيهِ ثُمَّ رَجَعتُ مِنَ الغَدِ إِلَي الرَّوضَةِ وَ صَلَّيتُ فيها رَكعَتَينِ وَ قُلتُ أَسأَلُكَ يا اَللهُ! يا اَللهُ! أَن تَعطِفَ عَلَيَّ قَلبَ جَعفَرٍ وَ تَرزُقَني مِن عِلمِهِ ما أَهتَدي بِهِ إِليٰ صِراطِكَ المُستَقيمِ وَ رَجَعتُ إِليٰ داري مُغتَمّاً وَ لَم أَختَلِف إِليٰ مالِكِ‌بنِ‌أَنَسٍ لِما أُشرِبَ قَلبي مِن حُبِّ جَعفَرٍ‏: (عنوان بصری می‌گوید): از نزد حضرت بيرون آمدم، پس داخل مسجد رسول الله6 شدم و به پیامبر خدا6 سلام کردم و رفتم. فردای آن روز به روضه[16] برگشتم و در آنجا دو ركعت نماز خواندم. بعد از نماز، دعا کردم که ای خدا، از تو درخواست می‌کنم قلب امام صادق7 را به من مهربان و متوجّه گردانی و از علم امام صادق7، آنچه لازمه‌ی هدایت من به راه مستقیم است، روزی‌ام کنی! و غمگین و گرفته به خانه‌ی خود برگشتم. به‌خاطر مهر و محبّت امام صادق7 كه بر دل من نشسته بود، دیگر به مجلس مالک‌‌بن انس نرفتم. (چون جز محضر امام صادق7 در هیچ‌جا احساس آرامش نمی‌كردم و رغبت نداشتم به ‌جاي ديگري بروم.)

 

رمز راه يافتن به محضر اولياي خدا

از اين عبارت حديث مي‌توان آموخت كه اگر می‌خواهید به محضر ولیّ خدا راه پیدا کنید و او شما را بپذیرد، راهش این است که از خود خدا بخواهید قلب او را متوجّه شما کند و کاری کند که شما را بپذیرد. اولياي خدا به امر حضرت حق عمل مي‌كنند و از خود خواست و اراده‌اي ندارند؛ كسي را كه خدا امر كند، مي‌پذيرند و كسي را كه دستور دهد، رد مي‌كنند. بنابراين به‌جاي اصرار و لجاجت ورزيدن و فشار وارد آوردن به آنها، بايد از خدا خواست راه را براي بهره بردن از آنان بگشايد.

 

يكّه‌شناسي در سلوك

انسان در سلوك نبايد پرسه‌زن و هرجايي باشد، بلكه بايد یک‌جا سر بسپارد. در سلوكِ سالك الي الله، در هر زمان، تنها یک محور بايد وجود داشته باشد. خدا حاج‌آقا دولابی را رحمت کند؛ اين ضرب‌المثل معروف را بیان می‌کردند. می‌فرمودند: وقتی آشپز چند تا بشود، آش مناسب از کار در نمی‌آید؛ یا شور می‌شود یا بی‌نمک، یا می‌سوزد یا نپخته باقي مي‌ماند و وقتی از روی آتش برداشته می‌شود، خوشمزه‌ و جاافتاده نخواهد بود.

اگر سالك هم‌زمان تحت تربيت چند مربّی باشد، گرچه ممکن است همگي آنها اشخاص برجسته و بزرگی باشند، امّا سالك به ثمر نمی‌رسد؛ زيرا هر کدام از آنها روشی خاصّ خود دارد و تداخل روش‌ها چه بسا مشكلاتي به‌ بار آورد. مثل بیماری که هم‌زمان پیش چند پزشک متخصّص مي‌رود. گرچه آنها همگي متخصّص‌اند؛ ولی هر کدام روش خاصّی برای درمان بیماران دارد. وقتی بيمار هم‌زمان پیش چند پزشک برود و هم‌زمان به دستورالعمل‌های درمانی آنها عمل کند، نه تنها بیماری او برطرف نمی‌شود، بلكه ممكن است مواد شيميايي كه از تركيب شدن داروهای مختلف که هم‌زمان مصرف مي‌كند به وجود مي‌آيند، تأثیرات مخرّبی بر جسم او بگذارند. از این رو، وقتی فرد درمان‌ را نزد‌ یک‌ پزشک‌ آغاز کرد، باید تنها دستورات همان‌ پزشك را انجام دهد؛ مگر اینکه‌ داروهاي او‌ را‌ قطع‌ کند و دیگر پیش‌ او‌ نرود. در اين‌ صورت‌ مي‌تواند نزد پزشک‌ دیگری‌ برود و دستورات آن پزشك را اجرا كند.

در سیر و سلوك نيز انسان نباید در هر زمان، بیشتر از یک محور داشته باشد. اگر هم به دیگر عارفان مراجعه می‌كند، بايد صرفاً در اين حد باشد که آنها انسان‌‌هایي مؤمن و دوست‌داشتنی و والا هستند كه مي‌توان از مجالست و محضر و مواعظ آنها بهره گرفت، نه اینکه آنها محور سیر و حرکت عرفانی و معنوی او قرار گیرند.

 

محبّت رمز تعالي‌بخشي و تعالي‌يابي

در تعليم و تربيت، محبّت شاگرد نسبت به استاد و علاقه‌ي متربّي به مربّي، يك اصل است و بدون آن، نه تعليم سود مي‌بخشد و نه تربيت ثمر مي‌دهد. دانش‌آموز و دانشجو درسي را دوست دارد و خوب فرامي‌گيرد كه به معلّم و استاد آن درس علاقه و عشق داشته باشد. در سير و سلوك هم اين اصل حاكم و جاري است. سالك اگر به انسان كاملي دل بسپرد و در جاذبه‌ي محبّت او قرار گيرد، در اثر اين دل‌سپردگي و محبّت، كمالات آن انسان كامل به او منتقل و در او ظاهر مي‌گردد و مواعظ و دستوراتش به عمق جان او مي‌نشيند و مبدأ تحوّل او مي‌شود. لذا معلّمان و مربّيان بايد به نحوي رفتار كنند كه منجر به عشق و محبّت شاگردان و متربّيان به آنها گردد و به‌گونه‌اي عمل نكنند كه در اثر امر و نهي و فشار زياد به شاگرد و متربّي، محبّت آنها به معلّم و مربّي آسيب ببيند و به بي‌مهري و حتّي نفرت بدل شود.

عنوان بصری گفت: مهر امام صادق7 چنان بر دل و جان من نشست که محبّت هركس دیگري كه قبلاً او را دوست داشتم، مثل مالک‌بن‌انس که سال‌ها دلداده و سرسپرده‌ی او بودم و به مجلس درس او می‌رفتم، همه از دلم بیرون رفت.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَما خَرَجتُ مِن داري إِلاّ إِلَي الصَّلاةِ المَكتُوبَةِ: دیگر جز برای نمازهای واجب از خانه بیرون نمی‌رفتم. (در مسجد نماز می‌خواندم و بر می‌گشتم و در را به روی خودم می‌بستم.)

 

همّ واحد، پايدار و تمام‌عيار

در عرصه‌ي خودسازي و عرفان، گاهی اوقات انسان دچار یک هوس لحظه‌ای می‌شود. بدش نمی‌آید در فلان محفل و مجلس شرکت کند و چند نكته‌ي اخلاقي بشنود؛ امّا خودسازي و سير و سلوك مسئله‌ي‌ حادّ و اصلي زندگی‌اش نیست. به هزار و یک کار زندگی‌اش می‌پردازد و اگر وقتی باقي ماند، به جلسه‌ی عرفانی، معنوی يا اخلاقی هم می‌رود. به تعبیر امیرالمؤمنین7 همّش همّ واحد نیست.[17] در دعاي كميل هم هست كه به خداوند عرضه مي‌دارند: حَتّيٰ تَکونَ اَعمالي وَ اَورادي کُلُّها وِرداً واحِداً:[18] تا اينكه تمام كارها و ذكرهايم، همگي يك ذكر واحد شود. به‌قول شاعر: «ای یک دِله‌ی صد دِلِه، دل یک دِلِه کن!»

سالك الي الله در سير و سلوك باید همّش را متمرکز كند، نه اینکه دلش به هزار چیز ديگر مثل مال و ثروت، شغل و سِمَت، شهرت و شهوت بسته شده و در گوشه‌ا‌ی از دلش هم علاقمندي به عرفان و سلوك جا داشته باشد؛ كه اگر چنين باشد، این فرد به جایی نمی‌رسد. اگر انسان واقعاً به مرحله‌اي رسيد که دیگر نتوانست به هیچ‌چیز ديگر فکر کند و دلش به سمت هیچ‌چیز دیگری پرنكشيد، سالک راستین است. یعنی وقتي طلب همه‌ی وجودش را فراگرفت، به‌طوري كه خواب از چشمانش و آرامش از وجودش رخت بربست و نتوانست به هیچ‌چیز ديگر جز آن بپردازد، در اين هنگام به او طالب واقعی می‌گویند. به قول حافظ:

دسـت از طـلب نـدارم تـا کـام من برآید

                                        یا جان رسد به جانان یا جان ز تن برآید

چنین افرادي ان‌شاءالله سیرشان به نتیجه می‌رسد والاّ كم نيستند محافل به‌ظاهر عرفاني نظير خانقاه‌ها و يا مجالس صوفيانه كه مشتري زيادي هم دارند ولكن اغلب حاضران با عرفان مثل يك سرگرمي و تفريح برخورد مي‌كنند. بايد ديد چند نفر از افراد شركت كننده در اين مجالس و محافل به نتيجه مي‌رسند. از لغزشگاه‌‌هاي مسير سلوك كه در کتاب سرّ حق ذکر شده است، یکی این است که انسان تفنّنی به عرفان بپردازد.[19] مثلاً براي رفع خستگي از فعّاليّت‌هاي دنيايي، هفته‌اي دو ساعت در يك جلسه‌ي عرفاني شركت كند تا تفريحي براي او باشد و تغییر ذائقه‌ای حاصل شود برای اینکه با انرژي بيشتري دوباره به دنیا و مشغوليات آن برگردد. این فرد راه به جایی نخواهد برد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): حَتّيٰ عيلَ صَبري. فَلَمّا ضاقَ صَدري تَنَعَّلتُ وَ تَرَدَّيتُ وَ قَصَدتُ جَعفَراً: تا اينكه (کار به جایی رسید که بر اثر فراق  امام صادق7) طاقتم طاق شد و صبرم به انتها رسید و نفَس در سینه‌ام حبس شد (دیگر نمی‌توانستم کاری کنم. به‌طوری که از وضع عجیبی که برایم پیش آمده بود، نزديك بود جان از كف بدهم. بسيار دلتنگ شده بودم. هنگامی که سینه‌ام به شدت فشرده و تنگ شد)، کفشم را پوشیدم، ردا را بر دوش انداختم و قصد دیدار امام صادق7 کردم.

 

موارد جواز عدم اطاعت از اولياء

اینجا نکته‌ای است كه فهم درست آن و عدم برداشت انحرافي از آن محتاج دقّت بسيار است. آن نكته اين است كه بعضی اوقات سرپيچي از فرمان  اولياي خدا بد نيست. برخي جاهاست كه اگر اولياي خدا گفتند برو و انسان نرفت، ضرر نكرده است. كما اينكه امام حسين7 شب عاشورا به اصحابشان فرمودند برويد؛ امّا اصحاب حرف حضرت را گوش ندادند و امام را ترك نكرده و تنها نگذاشتند. شواهد متعددي براي اين امر قابل ذكر است.

شب شهادت حضرت زهرا3 يكي از  دوستان اهل‌بیت: محزون و اندوهگين، كنار در خانه‌ی حضرت ایستاده بود. اوّل جمعيت زيادي از اهل مدینه آمدند. امیرالمؤمنین7 به ابوذر; فرمودند: برو به مردم بگو مراسم تشییع حضرت زهرا3 به تأخیر افتاد. بعداً خبردار می‌شوید. ابوذر آمد و گفت: مراسم به تأخیر افتاد. جمعیت رها کردند و رفتند؛ یعنی با یک لفظ بروید، رفتند؛ امّا یک نفر پشت در ماند. بعد از مدّتی حضرت امیر7 احساس کردند صدای گریه می‌آید. فرمودند: مگر نگفتید بروند؟ ابوذر عرض کرد: چرا، گفتم. فرمودند: بروید ببینید چه کسی پشت در ایستاده است؟ ابوذر دید همان دوست اهل‌بیت: پشت در ایستاده است. ابوذر گفت: مگر نگفتم بروید؟ گفت: شما گفتید؛ ولی من پای رفتن ندارم. چگونه بروم؟ ابوذر نزد امیرالمؤمنین7 آمد و پاسخ او را به حضرت عرض كرد. حضرت فرمودند: حال كه اين گونه است بگویید وارد شود.[20]

در شهادت حضرت امیر7 هم چنین اتّفاقی ‌افتاد و امیرالمؤمنین7 به امام مجتبیٰ7 ‌فرمودند: بگویید جمعیت بروند. جمعیت رفتند. بعد از لحظاتی صدای گریه‌ای از پشت در آمد. حضرت به امام مجتبیٰ7 فرمودند: مگر نگفتید بروند؟ امام حسن7 به پدر عرض کردند: گفتم. با این حال امام مجتبیٰ7 جلوی در آمدند و فرمودند: امیرالمؤمنین7 مي‌فرمايند بروید. تعداد دیگری رفتند. بعد از دقایقی باز حضرت امیر7 احساس کردند از پشت در صدای گریه می‌آید. امام مجتبیٰ7 را فرستادند. امام حسن7 ديدند اصبغ‌بن‌نُباته پشت در ایستاده است. فرمودند: مگر نگفتم امیرالمؤمنین7 دستور دادند بروید، چرا ایستاده‌ای؟ عرض کرد: من غير از اينجا کجا را دارم كه بروم؟ امام مجتبیٰ7 خدمت حضرت علی7 عرضه داشتند: اصبغ پشت در است، نمی‌رود. هر چه به او می‌گویم، نمی‌رود. مي‌گويد غير از اينجا كجا را دارم كه بروم. حضرت فرمودند: حالا که نمی‌رود به او بگویید داخل شود. اين گونه  اصبغ خدمت امیرالمؤمنین7 رسید.

اصبغ نقل می‌کند: وقتی وارد شدم، دیدم به سر حضرت دستمال زردرنگی بسته‌اند. نمی‌دانم زردی صورت حضرت بیشتر بود یا زردی آن دستمال. سلام کردم. حضرت پاسخ سلامم را دادند و فرمودند: اصبغ جلو بیا. خدمت حضرت رفتم. کنار بستر حضرت نشستم و خواهش کردم اگر امکان دارد حدیثی برای من بگویید. حضرت یکی از انگشتان دست مرا در مشت خود گرفتند یا انگشتان دستشان را در انگشتان دست من قلاّب کرده و فرمودند: اصبغ! من در روز رحلت رسول خدا6 عین حالت تو را داشتم. خدمت پیامبر اکرم6 آمدم. پیامبر هم دست مرا گرفتند و فرمودند: هر کس عاقّ والدین شود، ملعون است؛ هر کس از مولای خود تمرّد کند، ملعون است؛ کسی که به اجیر خودش ظلم کند، ملعون است. سپس به من فرمودند: بروید و این حدیث را به مردم بگویید. این حدیث را در مسجد براي اصحاب نقل کردم. اصحاب گفتند: ما مقصود پيامبر6 از اين حدیث را نمی‌فهمیم. گفتم: نزد رسول الله6 می‌روم و از خود ایشان می‌پرسم و برای شما بازگو می‌کنم. نزد پيامبر6 بازگشتم. پیامبر اکرم6 فرمودند: من و تو ای علی، دو پدر این امّتیم؛ کسی که عاقّ والدین شود ملعون است. من و تو ای علی دو ولیّ این امّتیم؛ کسی که از ولیّ خود تمرّد کند و فراری باشد ملعون است. من و تو ای علی دو اجیر این امّتیم؛ کسی که مزد آن کس را که برایش کار می‌کند، ندهد، ملعون است.[21]

نکته‌ی قابل توجّه شیوه‌ی راه‌يافتن اصبغ به محضر امیرالمؤمنین7 و کسب معرفت از ایشان است.

اینها نمونه‌هايی بود در خصوص کسانی که به ایشان گفتند برو، ولی آنها پای رفتن نداشتند، دل نمی‌گذاشت بروند، ایستادند تا در باز شد.

امام صادق7 به عنوان بصري فرمودند: برو، من مورد تعقيب دستگاه خلافتم، من وقت ندارم، افراد زیادی به من مراجعه می‌کنند، اوراد و اذکار زیادی دارم. برو پیش همان کسی که تا به حال می‌رفتی. امّا عنوان می‌گوید: دلم نمی‌آمد جای دیگری بروم؛ ولي امام صادق7 هم مرا رد كردند. حرف امام صادق7 را گوش ندادم. عشق و شیدایی چنان به من فشار آورد که دیگر نتوانستم صبر کنم. طاقت دوري و جدايي از امام صادق7 را نداشتم برخاستم، لباس پوشيدم و به قصد منزل امام صادق7 از خانه بیرون رفتم.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ كانَ بَعدَ ما صَلَّيتُ العَصرَ: و اين در حالي بود كه نماز عصرم را به جا آورده بودم.

 

جمع و جدا به‌جا آوردن نمازها

اهل‌سنّت مقیّدند نماز ظهر و عصر و نيز نماز مغرب و عشاء را جدا از هم بخوانند. عنوان بصري هم مقلّد مالک‌‌بن‌انس بود.

جدا خواندن نماز ایرادی ندارد؛ امّا آنچه در سیره‌ی پیامبر و ائمّه: وجود دارد این است که گاهی اوقات نمازها را با هم و گاهی اوقات جدا می‌خواندند. خود اهل سنّت هم نقل کرده‌اند که پیامبر اکرم6 گاهی اوقات نمازهايشان را جدا می‌خواندند و گاهی اوقات نماز ظهر و عصر را با هم و نماز مغرب و عشاء را با هم می‌خواندند.[22] شیعه بودن ما نبايد سبب ‌شود اصرار بورزيم كه هیچ‌وقت نماز‌ها را جدا نخوانیم. مثلاً گاهی كه انسان در خانه است و قصد رفتن به مسجد هم ندارد تا نمازش را به جماعت بخواند، می‌تواند نماز ظهرش را هنگام اذان ظهر بخواند و مدّتي بعد، نماز عصرش را به جا آورد. اگر پنج وعده نماز خواندن را هم گاهی تجربه کنيم، نه تنها ایراد ندارد، بلکه خوب هم است.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَلَمّا حَضَرتُ بابَ دارِهِ استَأذَنتُ عَلَيهِ فَخَرَجَ خادِمٌ لَهُ فَقالَ: ما حاجَتُكَ؟ فَقُلتُ: السَّلامُ عَلَي الشَّريفِ:‏ وقتي به در خانه‌ی حضرت رسیدم و برای تشرّف به خدمت امام صادق7 اجازه خواستم، خدمتگزار حضرت بیرون آمد و گفت: چه کار داری؟ (عنوان بصری كه به فهم خودش خواست با احترام نام امام صادق7 را بیان کند، مي‌گويد:) گفتم: (هیچ، کار خاصّی ندارم؛ فقط) آمده‌ام خدمت این شخصیت شریف و بزرگوار سلامی عرض کنم.

والامقامي خادمان اهل‌بيت:

خادمان ائمّه: اغلب اشخاص رند و بزرگی بودند. نبايد آنها را در حدّ یک مستخدم تصوّر كرد. اکثر آنها انسان‌‌هايی عارف، عالم، اهل‌ولایت و بزرگوار بودند، که برای نزديكي با ائمّه:، به بهانه‌ي خدمتکاری، از ايشان اجازه‌ی حضور دائم می‌گرفتند. مثلاً اگر می‌گویند قنبر غلام امیرالمؤمنین7 است، تصوّر نشود خدمتگزار کوچکی بود؛ بلكه شخصيّت بزرگي بود. در بين خادمان اهل‌بيت: افراد‌ ناقلا، مثل کسی که به ظاهر خادم پیامبر اکرم6 بود،[23] به‌ندرت پیدا مي‌شد. غالب ایشان اشخاص برجسته و بزرگی بودند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَقالَ: هُوَ قائِمٌ في مُصَلاّهُ. فَجَلَستُ بِحِذاءِ بابِهِ‏: خادم گفت: امام صادق7 مشغول نماز خواندن‌اند. من هم مقابل در خانه‌ي حضرت نشسته و منتظر ماندم. (يعني من بروم، بعداً بیایم؟ نه! عنوان دیگر پای برگشتن نداشت و نمی‌توانست برگردد. طوری آمده بود که دیگر برنگردد؛ یا بپذیرندش یا همان‌جا بماند و بمیرد. لذا نتوانست برگردد.)

 

 

طلب تمام‌عيار و پايمردي در سلوك

سالك بايد اين‌گونه جدّي و ثابت‌قدم باشد و هيچ عاملي نتواند او را از ادامه‌ي مسير منصرف كند. چنان‌كه وقتي حضرت موسي7 براي درس معرفت آموختن و بهره‌گيري از علم لدنّي حضرت خضر7 در پي او بود، به شخصي كه همراهش بود گفت: لا أَبرَحُ حَتّیٰ أَبلُغَ مَجمَعَ البَحرَينِ أَو أَمضيَ حُقُباً:[24] دست‌بردار نيستم و جستجو را رها نمي‌كنم تا اينكه به محلّ تلاقي دو دريا (كه خضر در آنجاست) برسم يا اينكه سال‌هاي طولاني به راه خود ادامه دهم.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَما لَبِثتُ إِلاّ يسيراً؛ إِذ خَرَجَ خادِمٌ فَقالَ: ادخُل عَليٰ بَرَكَةِ اللهِ: زمان زیادی نگذشته بود که خادمي بیرون آمد و گفت: با برکت الله وارد شو.

 

راز در انتظار نگاه‌داشتن سالك

نتیجه‌ی پایمردی و استواری این است که خادم گفت: با برکت الهی بر امام صادق7 وارد شو. یعنی انسان بايد مردانه درِ خانه‌ی اهل‌بیت: بایستد. اگر یک بار در زد و در را باز نکردند، رها نکند و نرود. همان‌جا بایستد و بگوید من جای دیگری ندارم بروم. هرقدر شما مرا جلوی در معطّل کنید و بگویید من وقت ندارم، برو دنبال کارت، هر قدر هم مرا در انتظار نگاه داريد، من از اینجا رفتنی نیستم، از اینجا کجا بروم؟ به‌قول شاعر: «برانی‌ام گر از این در، در آیم از در دیگر»

از این‌رو اگر دعایی کردیم، توسّلی داشتیم و ظاهراً جوابی نگرفتیم، مأيوس نشويم و قهر نكنيم. خود این توسّل، جواب اهل‌بیت: است. همین که تو را به درِ خانه‌شان آوردند، همین که اجازه دادند با آنها حرف بزنی، راز دلت را بگویی، عرض نیاز و حاجت بکنی، خود همین جواب است. به‌قول شاعر: «زیر هر الله تو لبّیک‌هاست». همین که اجازه دادند درِ خانه‌ی اهل‌بیت: بیایی و نامشان را ببری، لطفي از جانب آنهاست. آنها تو را به آنجا كشانده‌اند. پس نگو اصلاً جواب مرا ندادند. همین سؤال تو جواب آنهاست؛ امّا می‌گوئی در ظاهر مرا راه ندادند، آنچه را می‌خواستم به من ندادند، مقامات معنوی و حالاتی را که می‌خواستم ندادند، یا چیزهای کوچک‌تر، مثلاً مشکلات دنیوی را که داشتم حل نكردند. اگر دیدی این‌گونه است، حواسَت باشد كه اگر رها کردی و رفتی، ضرر کرده‌ای. بایست. چون گاهی اوقات شخص را پشت در منتظر نگه می‌دارند تا ظرفیتش زیاد شود؛ چرا كه آنچه می‌خواهند درون خانه به او بدهند بسیار بزرگ است، ظرفیت می‌خواهد. من که مقابل در آمده‌ام ظرفیت ندارم. اگر در را باز کنند و داخل شوم، آنچه می‌خواهند در وجودم بريزند جا نخواهد گرفت، پس پشت در نگهم می‌دارند تا ظرفيت لازم در من ايجاد شود.

در چنين موقعيّت‌هايي ادب حكم مي‌كند انسان مؤدّب و منتظر، پشت در بایستد. رها نکند و نرود؛ بی‌ادبی و اعتراض هم نکند که آقا چرا در را باز نمی‌کنید؟ این چه وضعیتی است؟ اینکه انسان بخواهد با زور وارد شود، بی‌ادبی است. پناه می‌بریم به خدا كه کسی بخواهد با زور وارد خانه‌ی اهل‌بیت: شود. یک موردش را می‌دانیم که در را به‌آتش كشيدند و شکستند تا وارد شوند. اگر قرن‌ها هم انسان را پشت در نگه‌داشتند، بايد بی‌قراری نکند، ادب را حفظ کند، پشت در منتظر بایستد تا هر وقت خودشان مصلحت دانستند، در را باز كنند.[25]

گاهي اوقات هم شخص در اثر تحريك ديگران، نه تشخيص خودش و يا در اثر شنيدن يا مطالعه‌ي يك مطلب عرفاني يا شرح حال يكي از اهل معرفت، يك هيجان كم‌عمق و لحظه‌اي پيدا مي‌كند و در پي آن، به يكي از اولياي خدا مراجعه مي‌كند و آن وليّ خدا براي اينكه خواست و طلب را در او عمق و ثبات بخشد، او را نمي‌پذيرد و پشت در نگه‌مي‌دارد. در اينجا هم سالك بايد به‌جاي رنجيده شدن و رها كردن و اعتراض و بي‌ادبي كردن، سعي كند خواستش را عميق و پايدار سازد و تا زماني كه آن وليّ خدا در را بگشايد و او را راه دهد،، با ادب و خضوع، پشت در به انتظار بايستد.

 به این مؤدبانه پشت در ايستادن، انتظار فرج می‌گویند. علت اینکه انتظار فرج افضل عبادات است، همین ايجاد آمادگي و ظرفيت در شخص و كامل و عميق شدن خواست و طلب در او است. انتظار فرج يعني اینکه شخص پشت در مؤدّب بایستد، نه مأیوس شود كه رها کند و برود و نه اعتراض و بی‌ادبی کند و بخواهد با زور وارد شود. با گردنِ کج، پشت درِ خانه‌ی اهل‌بیت: بایستد. این کار سبب می‌شود هم خواست و طلب انسان عميق و پايدار شود و هم ظرفیت وجودیش رشد کند و در نتيجه آماده‌ي پذیرش عطایای بزرگ اهل‌بیت: گردد.

هم مودّب بودن و هم رها نکردند  و نرفتن، هر دو لازم است. بعضی از ما اگر دو روز پشت در نگه‌داشته ‌شویم همه‌چیز، حتّي دین و مذهب را رها می‌کنیم و می‌گوییم: همه‌ي اینها حرف است؛ خودمان را بي‌خود معطّل کرده‌ایم.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَدَخَلتُ وَ سَلَّمتُ عَلَيهِ؛ فَرَدَّ السَّلامَ وَ قَالَ: اجلِس غَفَرَ اللهُ لَكَ. فَجَلَستُ‏: داخل شدم و به امام صادق7 سلام كردم. حضرت هم پاسخ سلام مرا دادند و فرمودند: بنشین. خدا تو را بیامرزد. من هم به امر امام صادق7 نشستم.

 

در محضر اولياء ادب در امتثال امر است

در محضر اولیای خدا ادب در فرمانبری است. گاهی اوقات ما به گمان ادب ورزیدن، فرمان وليّ خدا را اطاعت نمی‌کنیم و سبب محروميت خود مي‌شويم. رضوان و رحمت خدا بر علاّمه سیّد بحرالعلوم باد. او نقل می‌کند: «در یکی از تشرّفاتی که خدمت حضرت ولیّ عصر ارواحنا فداه داشتم، حضرت به من فرمودند: سیّدمهدي جلو بیا. من ادب کردم، حریم نگه داشتم، کمی ‌جلو رفتم، باز با فاصله نشستم. حضرت مجدّداً فرمودند: سیّدمهدی جلو بیا. جلوتر رفتم، ولی باز حریم نگه‌داشتم و ادب کردم. حضرت به من فرمودند: سیّدمهدی ادب در امتثال امر است. می‌گوید طوری جلو رفتم که زانوی من با زانوی حضرت ولیّ‌عصر‌ارواحنافداه مماس شد و به‌هم چسبید.»

بنابراين وقتي شخص به محضر اولياي خدا راه يافت، نبايد به گمان تواضع و فروتني و ادب ورزيدن، خود را از عنايت ويژه‌اي كه آن وليّ خدا به او نموده است محروم سازد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَأَطرَقَ مَليّاً: امام صادق7 اندکی سکوت و تأمّل کرده و ( به حال تفكّر ) سرشان را پایین انداختند.

 

تأمّل در خود و طمأنينه در محضر وليّ

تمام حرکات حضرت معنادار بود. سکوت کردن ولیّ خدا باعث مي‌شود سالک به خويش بازگردد، در خودش فرو ‌رود، در خويش تأمّل كند، خود را جستجو کند و به خويشتن متوجّه و عارف شود. ضمن اينكه حضرت با اين كار، هيجان و شتابزدگي او را به آرامش و طمأنينه تبديل كردند تا آنچه را به او مي‌فرمايند، به شايستگي بفهمد و در لوح دل ثبت كند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ وَ قَالَ: أَبُو مَن‏؟ قُلتُ: أَبُوعَبدِاللهِ. قَالَ: ثَبَّتَ اللهُ كُنيتَكَ وَ وَفَّقَكَ؛ يا أَباعَبدِالله ِ! مَا مَسأَلَتُكَ‏؟ فَقُلتُ في نَفسي: لَو لَم يكُن لي مِن زيارَتِهِ وَ التَّسليمِ غَيرُ هذَا الدُّعاءِ لَكانَ كَثيراً: بعد از لحظاتی، امام صادق7 سرشان را بلند کردند و فرمودند: کنیه‌ات چیست؟ (چون کنیه با ابو گفته می‌شود، مثل ابوعبدالله، ابوالحسن.) گفتم: ابوعبدالله. امام صادق7   ( در حقّ من دعا کردند و ) فرمودند: خدا این کنیه را در حقّ تو ثابت بدارد و به تو توفيق عنايت فرمايد. چه درخواست و سؤالي داری؟(منظور امام7 این بود که همیشه ابوعبدالله باشی، عبد خدا باشی. وقتی امام صادق7 چنین دعایی در حقّ من کردند،) در دلم گفتم: اگر این دیدار با امام صادق7 و سلامی‌ که خدمت حضرت کردم، هیچ ثمره و فایده‌ای جز این دعا برای من نداشته باشد، باز هم سودی عظیم نصیب من شده است.

 

ارزش دعاي اولياء

ارزش و قدر توجّه و عنايت و دعاي وليّ خدا، نكته‌ايست كه سالك مي‌بايست به نحو اكمل به آن واقف و متوجّه باشد. كوچكترين عنايت و توجّهي از جانب وليّ خدا مي‌تواند آثار و بركات عظيمي در برداشته باشد؛ زيرا وليّ خدا مظهر اراده‌ي حقّ متعال است. همان اراده‌اي كه به فرموده‌ي قرآن كريم: إِذا أَرادَ شَيئاً أَن يَقُولَ لَهُ كُن فَيكُونُ:[26] هنگامي كه خدا چيزي را اراده فرمايد، همين كه به آن مي‌گويد: باش؛ ايجاد مي‌شود. پس سخن و دعاي وليّ خدا مقرون به تحقّق و اجابت است و آنچه مي‌گويد همان لحظه عملي مي‌شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): ثُمَّ رَفَعَ رَأسَهُ ثُمَّ قالَ ما مَسأَلَتُكَ‏َ؟ فَقُلتُ: سَأَلتُ اللهَ أَن يَعطِفَ قَلبَكَ عَلَيَّ وَ يَرزُقَني مِن عِلمِكَ وَ أَرجُو أَنَّ اللهَ تَعاليٰ أَجابَني فِي الشَّريفِ ما سَأَلتُهُ‏: دوباره امام صادق7 سرشان را بلند کردند (چون بار اوّل من به فکر فرو رفتم که حضرت7 عجب دعای خوبی در حقّ من کردند و لذا جواب حضرت را ندادم) فرمودند: درخواست تو چیست؟

خدمت حضرت عرض کردم: من از خدای متعال درخواست کرده بودم که قلب شما را متوجّه‌ من کند، طوری که به من مهربان شوید و از علم شما به من روزی کند و امید من این است که خدای متعال آنچه را كه درباره‌ي وجود شريف شما درخواست نموده‌ام، اجابت كرده باشد.

نگرش موحّدانه‌ي سالك

سالك بايد نگرش موحّدانه داشته باشد و تنها فاعل و مؤثّر را در عالم خدا بداند و توجّه داشته باشد كه حتّي اولياي خدا مجراي فعل ربوبي‌اند و آن كه مي‌تواند علم و معرفت نصيب سالك كند، تنها خداست. همين نگاه موحّدانه‌ي سالك است كه سبب عنايت و عطاي اولياي خدا مي‌شود. معناي باب‌الله بودن پيامبر و ائمّه: كه در احاديث و ادعيه و زيارات به آن تصريح شده نيز همين است. يعني آن بزرگواران كه به فناي مطلق در حقّ متعال نايل شده‌اند، مجراي ارتباط خدا با خلق و ارتباط خلق با خدايند و هيچ نقش علي‌حدّه‌اي براي خود قائل نيستند و از همين رو است كه هر كه از آنها اطاعت كند، از خداوند اطاعت كرده است[27] و آنچه آنها مي‌كنند در واقع خدا كرده است.[28]

 

دو امري كه سبب شد امام صادق7 عنوان بصري را مشمول عنايت ويژه‌ي خود قرار دهند، يكي پايمردي و ثبات او در طلب و ديگري همين نگاه توحيدي او بود.

تا اینجاي حديث، همه مقدّمات بود.

 (ادامه‌ي حديث): فَقالَ: يا أَباعَبدِاللهِ! لَيسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ‏: حضرت فرمودند: ای اباعبدالله! علم با درس خواندن و تعلّم و تحصیل حاصل نمی‌شود.

 

علم لدنّي

مقصود حضرت اين بود كه علمی‌ که تو طالبش هستی از این رهگذر به دست نمی‌آید. فکر نکن با زیاد کتاب خواندن و حضور در کلاس‌های متعدّد علمي مي‌تواني به آن دست يابي.

اين علم كه در ادبيات اهل حكمت و عرفان از آن به معرفت تعبير مي‌شود و علم حضوري و موهبتي است، چيزي غير از علم مصطلح است كه علم حصولي و اكتسابي است. معرفت يعني حضور معروف نزد عارف و علم يعني حضور صور و مفاهيم حاصله از معلوم نزد عالم. اوّلي از رهگذر تهذيب و تزكيه‌ي نفس و صيقل يافتن آيينه‌ي قلب انسان از طريق مراعات ادب عبوديت و به‌جا آوردن آداب بندگي به دست مي‌آيد و دومي از رهگذر مطالعه‌ي كتب و درس‌آموزي از اساتيد و تفكّر و تحقيق و پژوهش. به اوّلي علم موهبتي و لدنّي گفته مي‌شود و به دومي علم كسبي. قرآن كريم و احاديث معصومين: در عين تأييد و ارج نهادن به علم كسبي و تحريض و تشويق به كسب و طلب آن، بارها به علم لدنّي و موهبتي تصريح و به نيل به آن از راه تزكيه و تهذيب و زهد و پارسايي و تقوا و پرهيزگاري و عمل به آنچه شخص به شايستگي آن واقف است و ...، تحريض و تشويق نموده‌اند و آن را سرچشمه‌ي خشيت از پروردگار و نور و فرقان دانسته‌اند.[29]

***

 

(ادامه‌ي حديث): إِنَّما هُوَ نُورٌ يَقَعُ في قَلبِ مَن يُريدُ اللهُ تَبارَكَ وَ تَعاليٰ أَن يَهديَهُ‏: علم نور و نوعی روشن‌بینی است، نوعی روشنی که خدای متعال عنایت می‌فرمايد و در قلب آن كس كه اراده مي‌كند او را هدايت نمايد، قرار مي‌دهد.

 

علم نور، علم حجاب

علم بر دو نوع است: 1) علمی ‌که گفته شده: اَلعِلمُ هُوَ الحِجابُ الأَکبَرُ: علم‌ حجاب اکبر است. یعنی بزرگ‌ترین مانع خدابینی و شهود حقایق هستی است. پرده‌ای در مقابل دیدگان دل انسان است که نمی‌گذارد او واقعیّت‌های عالم را ببیند. 2) علمي که امام صادق7 فرمودند: إِنَّما هُوَ نُورٌ: علم نور است. نور چيزي است كه فراخنای دید انسان را باز می‌کند، پیش روی او را روشن می‌کند و امکان دید بیشتر به او می‌دهد.

ماجراي این دو نوع علم چيست؟ خدا امام خميني را غريق رحمت کند. اوایل انقلاب، تعدادی از روحانیون خدمت ایشان رسیده بودند. حضرت امام; تذکّراتی به این روحانیون دادند. بحث ايشان این بود که بروید بِاسمِ رَبّ تحصیل کنید. خدای متعال به پیغمبرش6 فرمود: اِقرَأ بِاسمِ رَبِّكَ‏،[30] وجهه‌ی حرکت شما برای تحصیل علم، وجهه‌ی الهی باشد، نه وجهه‌ی نفسانی و شخصی. از جنبه‌ی خلقی به سمت علم نروید، علم را به خاطر اینکه دانشمند شوید، نیاموزید. علم را به‌خاطر اینکه شهرت علمی‌ پیدا کنید، نیاموزید. علم را به‌خاطر اینکه در مباحثات علمی ‌بر دیگر دانشمندان تفوّق پیدا کنید و آنها را در مناظره و بحث شکست دهید، نیاموزید. علم را به‌خاطر اینکه با علم‌فروشی دنیا را برای خودتان تأمین کنید و کسب و کاری راه بیندازید، نياموزيد؛ بلكه بِاسمِ رَبّ يعني با وجهه‌ی الهی و ربّانی علم بیاموزید.

امیرالمؤمنین7 در نهج‌البلاغه، در گفتگوی عجیبشان با کمیل ـ که صاحب سّر حضرت بود ـ به اين نكته اشاره فرمودند. امیرالمؤمنین7 اسرار و سخنان اختصاصی زيادي را به کمیل مي‌گفتند که به بسیاری نمی‌فرمودند. یکی از نمونه‌های برجسته، دعای کمیل است. خدا می‌داند این دعا چه اقیانوسی از معارف بلند ولایی و عرفانی و توحیدی است. این دعا عمومی ‌نیست. دعای خصّیصین است. گرچه اکنون به دست عموم افتاده، ولي امیدواریم عموم مردم هم سعی کنند از این دعا بهره‌های واقعی ببرند و به قلّه‌هاي معرفت و معارف بلندي ‌که در این دعا هست نزدیک شوند. خود امیرالمؤمنین7 فرمودند: این دعای خضر7 است. حضرت خضر7 این دعا را می‌خوانند. کمیل از امیرالمؤمنین7 خواهش کرد این دعا را به او بیاموزند والاّ امیرالمؤمنین7 این دعا را به کسی نیاموخته بودند. این نمونه‌ای است از اینکه کمیل، انسانی بزرگ در وادی معرفت و صاحب سّر امیرالمؤمنین7 بود و اسرار معرفتی امیرالمؤمنین7 را تا آنجا که ظرف وجودی‌اش گنجایش داشت، حامل شد.

روزی امیرالمؤمنین7 با کمیل به صحرا رفتند. کمیل می‌گوید: تَنَفَّسَ تَنَفُّسَ الصُّعَدَاءِ: مثل كسی که به قلّه‌های بلند و به ارتفاعات صعود کرده است و آنجا هوا به اندازه‌ی کافی نمی‌رسد، از این رو به سختی و با درد نفس می‌کشد، امیرالمؤمنین7 نفس عمیقی توأم با درد کشیدند، سپس سخناني فرمودند که قسمت‌هایی از آن بیانات مشهور حضرت7 اين است. إِنَّ هاهُنَا لَعِلماً جَمّاً...: در سینه‌ی من علم و معارف الهی موج می‌زند، امّا کسی را پیدا نمی‌کنم که شایستگی حمل این معارف را داشته باشد. سپس فرمودند: کسانی هستند که بخواهند حامل این معارف شوند، امّا اغلب می‌خواهند به‌نحوی ناشایست با این معارف رفتار کنند. سپس در معرّفي یکی از این گروه‌ها فرمودند: مُستَعمِلاً آلَةَ الدّينِ لِلدُّنيا: [31] کسی است که می‌خواهد علوم دینی را یاد بگیرد و ابزار دنیاطلبی‌های خود قرار دهد. این علم حجاب می‌شود ولو شخص علم قرآن یاد بگیرد، علم توحید و عرفان بياموزد.

موضوع علم مهم نیست، مهم وجهه و صبغه‌ی پرداختن به علم است. علمی ‌که ایجاد انانيّت و خود‌بزرگ‌بینی می‌کند، علمی ‌که انسان غافل حصول آن را به خودش نسبت می‌دهد و نقش خدا را در نيل به آن نمي‌بيند و می‌گوید: تو نمی‌فهمی‌ چقدر زحمت کشیدم، چه دود چراغ‌هایی خوردم، چه عرق‌هایی ریختم، چه دوندگی‌هایی کردم تا این علوم را یاد گرفتم. این علم حجاب اكبر است.

امام صادق7 در حدیث اولوا الالباب[32] پس از بيان ده مرحله‌ي‌ سلوک الی الله از منظر مكتب عرفانی اهل‌بیت: و اینکه چگونه می‌شود این مسیر را طی کرد، فرمودند: کساني هم هستند که از طریق دیگری حرکت می‌کنند. کسانی با صَمت و سکوت به حکمت می‌رسند. کسانی با تحصیل و تقلاّ به علم و دانایی می‌رسند. کسانی با ریاضت و عبادت به کرامات می‌رسند. سپس فرمودند: إِمّا أَن يَرفَعُ وَ إمّا اَن يَسفُلُ وَ اَکثَرُهُمُ الَّذي يَسفَلُ وَ لا يَرفَعُ: اینها ممکن است به بلندای قلّه‌های کمال انسانی دست پیدا کنند، و ممکن است به سِفلی سقوط کنند و اكثرشان به سِفلی سقوط می‌کنند و بالا نمی‌روند. با وجود همه‌ی علم‌آموزی‌هايشان، علی‌رغم همه‌ی ریاضات، عبادات، سکوت‌ها و صَمت‌هايشان، سقوط مي‌كنند. سپس در بيان علّت آن فرمودند: إِذ لَم يَرعَ حَقَّ اللهِ: به خاطر اینکه اینها حقّ الهی را رعایت نمی‌کنند. یعنی آنچه به‌دست می‌آورند، به خودشان نسبت می‌دهند. می‌گویند: نتيجه‌ي زحمات خودم بود، نتيجه‌ي ریاضت‌ها، مطالعات و تحقیقات خودم بود. چه می‌دانید چه خون دل‌هایی خوردم تا به این مقامات رسیدم؟ به‌قول شاعر: «چه ‌داند آن که اشتر می‌چراند؟» حضرت فرمودند: چون این‌گونه‌اند، بیشترشان سقوط می‌کنند؛ چون تمام عبادت‌ها، ریاضت‌ها، سیر و سلوک‌ها، دانایی‌ها و معرفت‌ها، برای این بود که تو از این من نجات پیدا کنی، ولي این علم تو، من بودنت را متورّم‌تر کرد. می‌گویی من زحمت کشیدم به این مقامات رسیدم، خدا را نمی‌بینی. إِذ لَم يَرعَ حَقَّ اللهِ. خدا را نمی‌بینی که به تو عنایت کرده است. هرچه داري خدا به تو عنایت کرده است. فرمودند: چون این‌گونه‌اند، بیشترشان سقوط می‌کنند. پس علمی‌ که این‌گونه باشد هُوَ الحِجابُ الأَکبَرُ. آن علمی ‌که منِ انسان را متورّم‌تر کند، منِ انسان را بزرگ‌تر کند، سبب به‌وجود آمدن حجاب خودبینی است و مانع ديدار خدا مي‌شود؛ چون شخص مدام خودش را می‌بیند.

تکیه بر تقوا و دانش در طریقت کافری است

                                             راهـرو گـر صـد هنـر دارد توکّـل بایـدش

*

خودبيني و خودرايي در مذهب رندان نيست

                                          كفر است در اين مذهب خودبيني و خودرايي

این علم حجاب اکبر است و در برابر آن، علمی ‌وجود دارد که امام صادق7 فرمودند: لَيسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّما هُوَ نُورٌ يَقَعُ في قَلبِ مَن يُريدُ اللهُ تَبَارَكَ وَ تَعاليٰ أَن يَهديَهُ‏ُ: علم حقیقی، نوری است که خدای تبارک و تعالی در قلب و جان و دل کسی که اراده کند او را هدایت نمايد، قرار می‌دهد. بنابراین، اوّلین نکته را به او گفتند که فکر نکن می‌آیی اینجا جزوه‌ای به تو می‌گویم، درس می‌دهم، امتحانی می‌گیرم؛ این حرف‌ها نیست. علمی‌ که مفيد است، نوري الهی است که باید در قلب بتابد. علم به تعلّم و تحصیل نیست.

 

 

تلاش، دعاي به زبان عمل

اینجا نکته‌ای است که باید روشن شود تا اشتباه و خطایی پیش نیاید و تصوّر نشود كه پس نبايد به دنبال تحصيل و كسب علم رفت.

انسان بايد به تحصیل خود این‌گونه نگاه کند که عرض نیازی است در محضر حضرت حق‌ جلّ‌‌وعلاء برای اینکه خدای متعال به من علم بدهد؛ یعنی بداند که علم با کتاب خواندن، تحقیق کردن و تقلاّ و زحمت به دست نمی‌آید، خدا باید علم را بدهد. می‌گوید: این مطالعه و تحقیقم، تحصیل و زانو زدنم نزد استاد، تلاش و تقلاّهایم، در‌‌ واقع ابراز نیاز در پیشگاه خداست و با اين كارها به زبان عمل می‌گوید: خدایا ببین، من محتاج علم و معرفتم. این تلاش و فعاليت علمي من درواقع جنبه‌ی دعا و درخواست دارد.

 همه‌ی تلاش‌های ما در زندگی باید این‌گونه باشد؛ یعنی اگر دنبال کسب و کار می‌رویم، برای اینکه درآمدی به دست آوريم، باید بدانیم که رزّاق ما خداست. درواقع این تلاش و تقلاّ دعای ماست. منتها دعا گاهی با زبان است، انسان می‌گوید: خدایا به من روزی بده؛ گاهی با عمل و رفتارش نشان می‌دهد که من نیازمندم. گاهی انسان با زبانش می‌گوید تشنه‌ام، به من آب بدهید. گاهی همه‌ی وجودش می‌گوید من تشنه‌ام، لب‌های خشکیده‌اش می‌گوید من تشنه‌ام، چشم‌های از فروغ افتاده‌اش می‌گوید من تشنه‌ام، پوست چروکیده و خشکیده‌ی بدنش می‌گوید من تشنه‌ام. این هم گفتن است؛ امّا گفتن با همه‌ی وجود. تمام تلاش‌های ما در مسیر هرچيز بايد اين‌گونه باشد. یک انسان عارف بالله باید به این تلاش‌ها از این منظر نگاه کند که من مي‌خواهم نشان ‌بدهم که تشنه‌ام، نیازمندم، فقیرم، طالب و خواستارم؛ والاّ همه چيز را خدا عنایت می‌کند. من با تحصيل علم و تلاش، به خدا ابراز نياز مي‌كنم كه محتاج علم هستم. من با سرِ كار رفتن و تلاش‌هاي اقتصادي، توليد، كشاورزي، صنعت و فعّاليت‌هاي فرهنگي و ...، به خدا ابراز نياز مي‌كنم. مي‌گويم خدايا من بنده‌ي محتاج، فقير و نيازمند توام؛ تو رزّاق، كريم و جوادي. به من عطا كن. بنابراین، اینکه گفتیم لَيسَ العِلمُ بِالتَّعَلُّمِ و اََلعِلمُ هُوَ الحِجابُ الأَکبَرُ به این معنا نیست که انسان درس خواندن را کنار بگذارد؛ بلكه بايد به درس خواندنش اتّکا نداشته باشد. درس خواندن را علّت علم و معرفت نداند. معطی علم را خدا بداند. درس خواندن خود را ابراز نیازی در پیشگاه خداي واهب العلم بداند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): سپس حضرت فرمودند: فَإِن أَرَدتَ العِلمَ فَاطلُب أَوَّلاً في نَفسِكَ حَقيقَةَ العُبُوديَّةِ: اگر اراده‌ی علم کرده‌ای و طالب علمی، در گام نخست، حقیقت عبوديت را در نفس خودت طلب کن. طالب شو که حقیقت عبودیت در جان تو محقّق شود.

 

معرفت در درون خود انسان است

عبوديت نتيجه‌ي معرفت خدا، معرفت نفس و درك رابطه‌ي بين عبد و مولاست و اين سه معرفت‌ در جان هر انساني مندرج و ثبت است. اگر عبد در نفس خود تأمّل و تفكّر كند و كتاب نفس خود را مطالعه نمايد، به معرفة‌النّفس و خودشناسي نايل مي‌شود و با نيل به معرفة‌النّفس به معرفة‌الرّبّ راه مي‌يابد و آن‌گاه رابطه‌ي خود به عنوان عبد و پروردگار به عنوان ربّ را، كه همان عبوديت است، كشف مي‌كند و از رهگذر درك عبوديت، به دو جنبه‌ي اثباتي و سلبي كه لازمه‌ي عبوديت است، پي مي‌برد. جنبه‌ي اثباتي آن، حبّ، خشيت، خوف، رجا، صبر، رضا، توكّل، تفويض، تسليم، طاعت، عبادت، ذكر، دعا و ... است و جنبه‌ي سلبي آن، ترك طاعت و بندگي غيرخدا، پروا و ترس نداشتن و اميد و طمع نبستن به غيرخدا و ... مي‌باشد. سالك با مراجعه به درون خويش و كاوش و تأمّل در خود مي‌تواند به همه‌ي اين حقايق كه قلم صنع در كتاب نفسش نگاشته است، پي برده و دست يابد. لذا حضرت فرمودند: ابتدا در نفس خودت حقيقت عبوديت را طلب كن. چنان كه اميرالمؤمنين7 نيز فرموده‌اند: لَيسَ العِلمُ فِي السَّماءِ لِيُنزِلَ اِلَيكُم وَ لا فِي الأَرضِ لِيَصعَدَ لَكُم، بَل مَجبولٌ في قُلوبِكُم، تَخَلَّقوا بِأَخلاقِ الرَّوحانيّينَ حَتّيٰ يَظهَرَ لَكُم:[33] علم نه در آسمان است كه بر شما فرود آيد و نه در زمين است كه براي شما بالا بيايد، بلكه در قلب‌هاي شما آفريده شده است. به اخلاق روحانيان متخلّق شويد تا بر شما آشكار شود.[34]

يكي از تفاوت‌هاي مهمّ معرفت و علم اين است كه ممكن است شخصي به نكته‌اي علم داشته باشد، مثلاً به سودمندي صداقت علم داشته باشد؛ ولي در عمل صداقت نداشته باشد. يا فردي به زيان‌هاي دخانيات و مواد مخدّر علم داشته باشد؛ ولي به آنها مبتلا و معتاد باشد. امّا معرفت مقرون به عمل است و لذا كسي كه به عبوديت معرفت يافت؛ حقيقت عبوديت در جانش مستقر مي‌شود و به لوازم عبوديت ملتزم مي‌گردد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ: (دوم اینکه) علم را با به کار بستن آن طلب کن.

 

 

عمل دليل صدق در طلب و نيل به مطلوب

اگر من تشنه‌ام و یك لیوان آب مقابلم است، اگر آن آب را نخورم، هرقدر بگویم آب می‌خواهم، آبي به من نمي‌دهند؛ چون آب پیش رویم است. اگر آن آب را خوردم و تشنگی‌ام بر طرف نشد، جا دارد خواهان آب جدیدی باشم. علم برای این است که انسان را در مسیر عبودیت خدا به درست عمل کردن موفّق کند. فردی ‌که مدام علم‌ها را مي‌گیرد، جمع مي‌کند و به کار نمي‌بندد، علم در وجود او اثر عملی ندارد. این فرد علم جدید پیدا کند برای چه؟ آنچه را که دانست به کار بست و كم آورد که می‌خواهد علم ديگري به او بدهند؟

در كتاب سرّ حقّ[35] و در كتاب شراب طهور[36] آورده شده که سالک چرا طالب استاد خاص است؟ برای اینکه استاد خاص دستورالعمل‌هایی بدهد و او اجرا کند. جاي اين سؤال از او وجود دارد كه همان دستورالعمل‌هایی را که تا امروز به دست تو رسیده است، به کار بسته‌ای که می‌خواهي دستورالعمل‌های ديگري علاوه بر آن به تو بدهند؟ وقتي دستورالعمل‌هایی را که تا امروز به‌دست تو رسیده به کار نبسته‌ای، اگر استاد خاص سر راه تو قرار گرفت و چند دستورالعمل جدید هم به تو داد، با آنها مي‌خواهي چه كني؟ مي‌خواهي آنها را هم روی دستورالعمل‌هاي قبلی بایگانی کنی؟ از این رو باید به كساني که در سیر و سلوک دنبال استاد می‌گردند، گفت: عزیزم! برای چه دنبال استاد می‌گردی؟ مگر همه‌ی آنچه تا حال خداوند به تو رسانده است عملاً به کار بسته‌ای و حقّش را به تمامی ‌ادا کرده‌ای كه دنبال چیز جدیدی هستی؟ استاد برای چه می‌خواهی؟ برای هوس؟ برای اینکه آدم عجیب و غریب پیدا کنی و تماشايش کنی؟ يا بگویی: من کلّی استاد دیده‌ام، خدمت عرفای بزرگ رسیده‌ام؛ پس شخصیت خيلي بزرگی هستم؟ برای اینها می‌خواهی؟ برای هوس و کنجکاوی‌های ذهنی‌ات مي‌خواهي؟ یا استادی می‌خواهی که تو را راهبری و راهنمایی کند و تو دستورات او را به کار ببندی؟ اگر براي عمل به دستوراتش استاد مي‌خواهي، دستوراتی که تا به اینجا خدا به تو رسانده، آيا حقّش ادا شده است؟ مکرّر احادیثي با اين مضمون داریم كه مَن عَمِلَ بِما يَعلَمُ وَرَّثَهُ اللهُ عِلمَ ما لَم يَعلَمُ:[37] کسی که به آنچه می‌داند عمل کند خدا علم آنچه را نمی‌داند به او ارث می‌رساند.

مشکل ما این است که اهل عمل نیستیم، می‌خواهیم مطالب عارفانه بشنویم، که چه؟ مطالب را جمع کنیم؟ اظهار فضل کنیم؟ برویم آن حرف‌ها را برای دیگران بزنیم؟ هنوز خودمان گرسنه‌ایم، سینی پر‌کنیم به این و آن بدهيم؟ یا به قول حاج‌آقا دولابی ـ رحمت و رضوان الهي بر ايشان باد‌ـ كه می‌گفتند عدّه‌ای باغبان در روستاها میوه‌های خیلی خوب را به ثمر می‌رسانند و آنها را در جعبه می‌چینند، در آن را می‌بندند و به شهر می‌فرستند و خودشان یک دانه‌ هم از آنها نمی‌خورند. علم را برای این می‌خواهی؟ می‌خواهی بفرستی پولش را بگیری؟ اگر علم را برای به کار بستن می‌خواهی، به همین چیزهایی که می‌دانی عمل کن، آن‌وقت خدا چیزهایی را که نمی‌دانی به تو الهام می‌کند، شاید نیاز به استاد ظاهری هم نداشته باشی و خدا از درون حقایق را به تو نشان دهد. از این‌رو، امام صادق7 فرمودند: وَ اطلُبِ العِلمَ بِاستِعمالِهِ‏: علم را با به کار بستن طلب کن. زیرا وقتی علم را به کار بستی، خودِ علم مبدأ الهامات جدید می‌شود. خدای متعال حقايق جدید را به قلب تو الهام می‌کند. خدا دانستني‌ها را از راه درون به تو می‌آموزد. امیرالمؤمنین7 فرمودند: ناجاهُم في فِکرِهِم وَ کَلَّمَهُم في ذاتِ عُقُولِهِم:[38] خدا در درون افکار ایشان آهسته و مخفیانه با آنها نجوا می‌کند و سخن می‌گوید و در ذات عقولشان با آنها مکالمه می‌کند. این‌گونه است که به استاد ظاهری هم نیاز پیدا نمي‌کني. آنچه را می‌دانی به کار ببند، این به کار بستن، اظهار نیاز عملي به دانسته‌های جدید است. هنگامی‌ که به کار نمی‌بندی، اظهار نياز كردن به استاد چه معنايي دارد؟

گفته شد كه وقتی آبي را که مقابلم است، نمی‌نوشم، چرا می‌گویم تشنه‌ام؟ چرا طلب آب می‌کنم؟ اگر آب می‌خواهی، آن مقدار كه هست را بخور. دستورالعمل می‌خواهی؟ این همه دستورالعمل، کم بلدیم؟ اگر همین چیزهایی را که بلدیم، به کار ببندیم، باور کنید زیاد هم می‌آید. خدا توفیق دهد حقّ آنچه را که تا به حال به ما رسانده، ادا کنیم، در آن صورت خدا چیزهای جدید را می‌فرستد. يك نويسنده هنگامی ‌که کتابی مي‌نويسد و در اختیار افراد قرار مي‌دهد، اگر ببيند نمی‌خوانند، دل‌سرد می‌شود و می‌گوید چرا بیهوده این همه زحمت بکشم و مطلب بنویسم؟ اینها که استفاده نمی‌کنند. پس کتاب دوم را نمی‌نویسد. امّا وقتی دید کتاب اوّل را با اشتياق خواندند و همه‌ی مطالبش را به کار بستند، دوباره شروع به نوشتن مي‌كند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): سپس حضرت فرمود: وَ استَفهِمِ اللهَ يُفهِمُكَ‏: از خدا طلب فهم کن، او به تو خواهد فهماند.

 

تنها خدا را هادي بدان

یعنی چشمت به استاد، کتاب، معلّم، دانشگاه، حوزه و محفل درس و امثال اینها نباشد. موحّد باش. خدا را ببین. خدا هادی و دهنده‌ی علم است؛ اینها همه ابزار و وسیله‌اند. چند روز قبل به یکی از دوستانی که حرفه‌اش نقّاشی ساختمان بود، عرض کردم: عزیز دل من، اگر کسی بخواهد خانه‌اش را نقّاشی کند سراغ قلم‌موی شما می‌آید و به قلم‌موی شما می‌گوید خانه‌ای با این ابعاد، با این خصوصیات دارم، دلم می‌خواهد این رنگی شود؟ نه، سراغ شما که نقّاش هستي می‌آید، از شما خواهش می‌کند، چون این قلم‌موی شما وسیله است، کاره‌ای نیست. اگر شما این قلم‌مو را به کار بیندازی، کار می‌کند و در و دیوار را رنگ می‌زند، اگر به کار نیندازي، به خودی خود، کاری از آن بر نمی‌آید. اگر انسان این‌گونه نگاه کند و همه‌ی خلق را وسیله‌ای در دست حق جلّ‌وعلاء ببیند، هیچ‌گاه به این ابزارها احساس و ابراز نیاز نمی‌کند. چشم امید و طمع به اینها نمی‌دوزد. برای رسیدن به فهم و علم و معرفت، نگاهش به دست این عالم و آن محقّق، این نویسنده و آن گوینده نخواهد بود؛ بلكه نگاهش به خدای متعال خواهد بود و هدایت را از هادی می‌خواهد که خداست.

خدای هادی وقتی بخواهد کسی را هدایت کند، به‌طرق مختلف هدایت می‌کند. خدا انبیاء و اولیاء را چگونه هدایت کرد؟ غیر از این بود که با علم لَدُنّی هدایت کرد؟

در داستان حضرت خضر7 در سوره‌ی کهف آمده است، وقتی موسی خدمت خضر8 رسید، به ايشان گفت: آیا به من اجازه می‌دهی تابع و پیرو تو باشم؟ چند صباحی در محضر تو از آن علمی ‌که خدا نصیبت کرده است بیاموزم؟ قرآن می‌گوید: عَلَّمناهُ مِن لَدُّنا عِلماً:[39] او بنده‌ای بود که ما به او علم لدنّی داده بودیم. خضر پیش هیچ معلّمی ‌زانو نزده بود. خدای متعال بعضی‌ را این‌گونه بدون وسیله‌ی ظاهری، بدون هیچ پیر و قطبی، بدون هیچ دستگیری كننده‌اي، علم می‌دهد و راهبری می‌کند. خود خدا اینان را از باطن به سمت قلّه‌های مرتفع کمال معنوی جذب می‌کند. خدا بعضی‌ را این‌گونه و بعضی‌ را با وسائل هدایت می‌کند. وسیله را هم خودِ خدا مناسب حال هر کس انتخاب می‌کند.

اگر انسان تشنه‌ی واقعی كسب هدايت از محضر ولیّ خدا باشد، خیلی لازم نیست این در و آن در بزند؛ چون نتيجه‌ي این در و آن در زدن‌های ما مثل به کاهدان زدن دزد ناشی است. کوچک که نمی‌تواند بزرگ را بشناسد. ما که نمی‌توانیم اولیاي خدا را بشناسیم. از این‌رو، وقتی خودمان تقلاّ می‌کنیم، می‌خواهیم خودمان پیدا کنیم، معمولاً به موردي اشتباه و بدلی برمی‌خوریم. ولي اگر طلب عميق و شديد در درون فرد باشد و دانسته‌هایش را هم به‌طور كامل به‌کار ببندد، يعني وقتي با همه‌ی وجود تشنه‌ی دانایی و آگاهی و معرفت باشد، طوری که قرار و آرام از وجودش رخت بربندد، خواب شب از چشمانش برود، آرام روز از وجودش برود و بی‌قرار شود و زبان حالش اين باشد كه:

در هـوایت بی‌قـرارم روز و شب                 سر ز کویت بر ندارم روز و شب

يا به قول حافظ:

دسـت از طـلب نـدارم تـا کـام من برآید

                                       یا جان رسد به جانان یا جان ز تن درآید

اگر واقعاً این‌گونه تشنه شود، خدا يا استاد خاص را در مسیر او قرار می‌دهد يا ولیّ خودش را به سوی او می‌فرستد. سالك با تقلاّی خودش نمی‌تواند ولیّ پیدا کند. امّا وليّ می‌تواند بیاید و به داد سالك برسد.

خدا خودش وسیله‌ي هدايت سالك را انتخاب می‌کند. آن وسیله کیست يا چيست، خدا می‌داند. گاهی اوقات وسیله‌ي هدايت، یک پرنده یا حیوان است كه به انسان معرفت می‌آموزد. در داستان هابیل و قابیل، وقتی قابیل، هابیل را به شهادت رساند و نمی‌دانست با جنازه‌ی هابیل چه کند، کلاغی از جانب خدا مأمور شد تا به او دفن کردن جنازه را بیاموزد.[40] ببینید گاهی اوقات خدا یک کلاغ را مأمور می‌کند.

 در داستان موسیٰ و خضر8 كه اشاره شد، پس از اینکه حضرت خضر7 آن سه صحنه را نشان داد و راز آنها را هم به حضرت موسيٰ7 گفت، يعني سه وادی معرفت را به حضرت موسیٰ7 معرّفی کرد؛ وقتی می‌خواستند از هم جدا شوند، لب همان رود، در مجمع‌البحرين نشسته بودند كه گنجشکی نزدیک آب آمد، آب تنی کرد و وقتي بیرون آمد، بال و پرش را تکان داد و از منقارش قطره‌اي آب به دريا ريخت و در اثر آن به اندازه‌ي سر سوزني آب روی پیشانی حضرت خضر7 و حضرت موسیٰ7 نشست. حضرت خضر7 فرمود: این پرنده به ما گفت علم شما دو نفر در برابر علم محمّد و آل محمّد: مثل این دو سر سوزن آب روی پیشانی شما در برابر آب دريايي است که پيش روی شماست.[41] پس یک پرنده مأمور می‌شود تا حرفی را از جانب خدا به کسی بیاموزد.

گاهی خدا وسیله‌ی هدایت را اشیاء و موجودات طبیعی قرار می‌دهد. گاهی اوقات هم انسانی مأمور هدایت شخص می‌شود. حالا آن فرد کیست، خدا می‌داند. آيا حتماً در چهره‌ي آیت‌الله‌العظمیٰ ‌است، يا در چهره‌ی استاد دانشگاه است؟ يا در چهره‌ی خطیب و واعظ شهیر است؟ نه. بعضی اوقات این‌گونه است و گاهی اوقات هم فردي بسیار عادی و معمولی که هیچ‌کس چنین مقاماتی را برایش گمان نمی‌برد، مأمور مي‌شود. اشخاص بزرگِ این‌طوری کم نبودند.

خدا آیت‌الله سیّدنعمت‌الله جزایری را رحمت کند، فقیه بسیار عظیم‌القدر و مرجع‌تقلید زمان خودش، از علمای قرن یازدهم، كه کتاب‌های بسیار متعدّدی مثل انوار النّعمانیّه و زهر الرّبیع از اوست. این عالم بزرگوار برای تبليغ به پل‌دختر در استان لرستان می‌رفته است. (ظاهراً در پل‌دختر یا روستایی مجاور شهر منبر می‌رفته است.) يك ماه رمضان كه به آنجا مي‌رود، پیرمردی روستایی و عادی را در میان جمعیت می‌بیند كه چهره‌ی نورانی عجیبی داشت. نورانیت پیرمرد، این عالم بزرگوار را جذب می‌کند. آيت‌الله جزايري در فکر بود با نقشه‌ای نزدش برود و سر گفتگو را با او باز کند و ببیند او کیست. تا اینکه بالاخره اواخر ماه رمضان شبی بعد از منبر، به سراغ آن پیرمرد می‌رود، سلام ‌می‌کند و می‌گوید: پدر جان! همه‌ی اهالی روستا ما را افطار دعوت کردند، شما ما را دعوت نکردید. او هم می‌گوید شما اگر به ما افتخار بدهید خوشحال می‌شویم، تشریف بیاورید، همین فردا شب تشریف بیاورید؛ البتّه من سرِ کارم، سرِ زمینم، ممکن است كمی دیر برسم.

آيت‌الله جزایری مقیّد بود نماز را قبل از افطار بخواند، بنابراین قبل از افطار نماز خود را می‌خواند. منتها فرد متوفّایی را که نماز قضا داشت شناسایی کرده بود، بعد از افطار هم به مسجد می‌آمد و به نیّت او نماز قضا می‌خواند تا مردم به ايشان اقتدا ‌کنند.

پیرمرد به آیت‌الله جزايري می‌گوید: من هم نمازم را قبل از افطار می‌خوانم، شما قبل از مغرب منزل ما تشریف بیاورید، اگر من بودم که در خدمت شما نماز می‌خوانم، اگر هم نبودم، به خانواده سفارش می‌کنم در را باز کنند، تشریف ببرید داخل و نمازتان را بخوانید تا من برسم.

آیت‌الله جزایری فردا نزدیک مغرب به خانه‌ی آن فرد می‌رود. خانم این فرد جلوی در می‌آید و می‌گوید: آقای ما هنوز از سرِ زمین نیامده؛ ولی سپرده است شما تشریف بیاورید داخل. در را باز می‌کند و به داخل تعارف می‌کند. سپس خانم مي‌گويد: اذان را گفته‌اند، افطار میل می‌کنید یا نماز می‌خوانید؟ ایشان می‌گوید: اوّل نماز می‌خوانم. آیت‌الله جزایری مشغول نماز می‌شود، خانم هم مشغول آوردن سفره و آماده کردن وسائل افطار می‌شود. از این‌رو، وقتی ایشان مشغول اذان و اقامه و خواندن نماز بود، او هم به اتاق رفت و آمد داشت.

بعد از اینکه آیت‌الله جزایری نماز مغربش را خواند، خانم می‌گوید: تعجّب می‌کنم! این چگونه نمازی بود که شما ‌خواندید؟ آیت‌الله جزايري می‌گوید: ببخشید، مگر چه بود؟ می‌گوید: وقتی شما نماز می‌خواندید، همه‌ي سروصداها بود، صدای حیوانات، صدای گلّه‌هایی که از صحرا به سمت خانه و محلّه‌های خود بر می‌گشتند، سروصدای گاوها و حیوانات و پرنده‌ها، همه‌ي سروصداها بود، سروصدای آب رودخانه بود. آيت‌الله جزايري مي‌گويد: مگر قرار بود نباشد؟ خانم می‌گوید: امّا آقای ما وقتی نماز می‌خوانَد همه‌ی سروصداها قطع می‌شود. آیت‌الله جزایری می‌فهمد که این ماجرا یک امر غیرطبیعی است.

پس از خواندن نماز مغرب، پیرمرد از سرِ زمین برمی‌گردد، سلامی ‌به ايشان می‌کند و می‌پرسد شما نمازتان را خوانده‌اید؟ آیت‌الله جزایری می‌گوید: بله. پيرمرد می‌گوید: پس اگر اجازه بدهید من هم نمازم را بخوانم. می‌ایستد و اذان و اقامه را شروع می‌کند. يكباره تمام صداهایی که در فضای ده بود قطع می‌شود. الله اکبر نماز را که می‌گوید کوچک‌ترین صدایی در عالم شنیده نمی‌شود. فقط صدای نماز او بود. آیت‌الله جزایری بلند می‌شود و به این پیرمرد اقتدا می‌کند و از همین‌جا رفاقتی بین این دو بزرگوار شکل می‌گیرد.

از آن سال به بعد هر وقت آقا سیّدنعمت‌الله جزایری برای تبلیغ و در واقع به عشق رسیدن به محضر این پیرمرد بزرگوار، به همین روستای پل‌دختر می‌آمد، از آن روستایی به ظاهر بی‌سواد عادی، معارف الهی بسیاری می‌آموخت و وصیّت كرد بعد از مرگش، جنازه‌اش را در پل‌دختر کنار این پیرمرد دفن کنند. الآن هم قبر این دو بزرگوار کنار هم است. از پل‌دختر به سمت جنوب که می‌آیید، نزدیک جادّه دو قبر است؛ البتّه قبر آن پیرمرد بی‌نام و نشان است و معلوم نیست چه کسی بوده و اسم و مشخّصاتش چه بوده است؟[42] گاهی اوقات چنین فردی‌ مأمور هدایت و دستگیری انسان می‌شود. حتماً لازم نیست اسم و رسمی ‌و تخته‌پوستی و خانقاهی و محفل درس و ارشادی و از اين قبيل چیزها داشته باشد.

اگر در شخص طلب باشد، خدا وسیله را مناسب حال او انتخاب می‌کند. حتّی گاهی اوقات خدای متعال فرد غافلی را سبب ارشاد انسان قرار می‌دهد. مثلاً شما در خیابان به جايي می‌روی، دو نفر ناوارسته‌ی آلوده‌ی جاهل غافل آن‌چنانی، كه با هم دعوایشان شده است، به هم فحش مي‌دهند و بد و بی‌راه می‌گويند. خوب گوش کن، در همان فحشی که آنها به هم می‌دهند، بعضاً جمله‌ای می‌آید که مایحتاج هدایت و سلوك تو است.

وسیله هدايت را ما تعیین نمی‌کنیم؛ بلكه خود خدا تعیین می‌کند. انسان خدا را فهماننده بداند، خدا را‌ هادی بداند، خدا را علّت بداند؛ خودِ خدا وسیله را انتخاب می‌کند. چشم به این و آن ندوز، دل به این و آن نبند، مشرک نشو، در برابر خدا برای هیچ‌چیز و هيچ‌كس نقش قائل نشو. لا تَدعوا مَعَ اللهِ اَحَداً:[43] همراه خدا احدی را نخوانید و به احدی چشم ندوزید. تنها به خدا چشم بدوز. آن‌وقت از خدا تحویل بگیر. خدا به دست وسیله‌ای به تو تحویل می‌دهد. فقط خدا می‌داند آن وسیله کیست يا چیست.

گاهی اوقات پاره‌ي روزنامه‌ای در خیابان می‌بینی كه بر زمين افتاده و در آن اسم جلاله نوشته شده است. تو به احترام نام خدا آن روزنامه را بر می‌داری، تمیز می‌کنی تا ببری جایی بگذاری. بعضاً مشاهده مي‌كني جمله‌ای در آن است كه همان گم‌شده‌ي تو است.

به خاطر دارم یک‌بار در تهران نبودم. سفری رفته بودم. هنگام مراجعتم، خانواده‌ام گفتند: یک دختر خانم جوان، خیلی اهل مد و امروزی، حدوداً 20ـ22 ساله، آمده بود با شما کار داشت و می‌گفت: از کانادا آمده‌ام و با فلانی کار دارم. شماره‌ی تلفنی داده بود که پس از بازگشت از سفر تماس بگیرم و خبر بدهم که آمده‌ام. چون باید دوباره به كانادا برمی‌گشت، عجله داشت. گفتم: کسی که خدا فرستاده حتماً خیري در آن است. زنگ زدم و براي فردای آن روز قرار گذاشتم. ایشان همراه پدر و عمویش، سه نفری آمدند. همان تیپی که وصف کرده بودند. گفت: من از خارج از کشور آمده‌ام. از او پرسيدم: با من چه كار داريد و مرا از كجا مي‌شناسيد؟ گفت: من در کانادا براي دانشگاه باید تحقیقی انجام می‌دادم، مطلّع شدم در مورد موضوع تحقیقم در یکی از روزنامه‌های ایران مقاله‌ای چاپ شده است. از آنجا با بستگانم در ایران تماس گرفتم و خواهش کردم آن مقاله را از روزنامه جدا کرده و برای من پست کنند. آنها هم مقاله را پست کردند و به دست من رسید. من خیلی خوشحال شدم و از مطلب آن براي تحقيقم استفاده كردم. پشت آن روزنامه عکس پیرمردی را دیدم و زیر آن عكس جملاتی از شخصي به نام حاج اسماعیل دولابی; نوشته شده بود. چهار جمله بود. خواندم، خیلی به دلم نشست. بعد از آن با بستگانم در ایران تماس گرفتم و گفتم ایشان کیست؟ آنها هم گشتند و کتاب مصباح‌الهداي شما را برای من از ایران فرستادند. من کتاب را خواندم، خیلی جذب آن شدم. حالا از كانادا به دنبال آقاي دولابي آمده‌ام. چون وقتی پرسیدم، گفتند آن بزرگوار مرحوم شده است، آمدم دنبال کسی که این کتاب را نوشته است.

ببینید، دختر خانمی را ‌که در خارج از کشور است، خدا با يك صفحه روزنامه هدایت می‌کند. اصلاً ما نمی‌دانیم وسیله چیست. باید چشممان را به مسبّب الاسباب بدوزیم.

دیده‌ای خواهم سبب سوراخ کن                     تا سبب را بر کند از بیخ و بن

لذا حضرت فرمودند: وَ استَفهِمِ اللهَ يُفهِمُكَ‏، از خدا طلب فهم کن که خدا به تو فهم عطا خواهد کرد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): قُلتُ: يا شَريفُ! فَقَالَ: قُل يا أَباعَبدِاللهِ. قُلتُ: يا أَباعَبدِاللهِ! ما حَقيقَةُ العُبُوديَّةِ؟ (وقتی حضرت این سه نکته را فرمودند؛ که علم نوری است که خدا در دل کسي كه بخواهد هدایتش کند، قرار می‌دهد و وقتی طالب علم شدی، اوّل طالب حقیقت عبودیت در جان خود شو تا در تو محقّق شود. دوم: علم را با به کار بستن آن طلب کن و سوم: از خود خدا فهم را بخواه، از وسائل نخواه. عنوان بصری می‌گوید:) من به امام صادق7 عرض کردم: اي شریف! ای بزرگوار! حضرت فرمودند: مرا با لقب شریف صدا نزن. بگو: اي اباعبدالله. (من هم امتثال امر كردم و) گفتم: اي اباعبدالله! حقیقت عبودیت چیست؟

 

اظهار صميميت و يگانگي وليّ با سالك

در این جمله‌ي حضرت لطافت‌های خاصّی هست. اوّل؛ حضرت خواستند عنوان بصری را از ادب تصنّعی و متكلّفانه بیرون بیاورند. دوم؛ خواستند با او ابراز یگانگی کنند؛ چون وقتي می‌فرمایند مرا با كنيه‌ي خودم صدا بزن؛ این نوعی ابراز رفاقت است. بعد هم همان نکته‌ای است که در رابطه با كنيه‌ي عنوان بصري فرمودند، هنگامی ‌که گفت: كنيه‌ام ابوعبدالله است؛ حضرت فرمودند: خدا این کینه را برای تو ثابت بدارد و حقیقت آن را در جان تو محقّق کند. خواستند بگویند خیلی معاني و حقايق در ابوعبدالله هست که در لقب شریف که تو می‌گویی نیست. عبودیت حضرت حق خیلی مقام بلندی است. خیلی بلندتر از مقام شریف است که تو مي‌گويي.

***

(ادامه‌ي حديث): قَالَ ثَلاثَةُ أَشياءَ. أَن لا يَرَي العَبدُ لِنَفسِهِ فيما خَوَّلَهُ اللهُ مِلكاً؛ ِلاَنَّ العَبيدَ لا يكُونُ لَهُم مِلكٌ، يَرونَ المالَ مالَ الله،ِ يَضَعُونَهُ حَيثُ أَمَرَهُمُ اللهُ بِهِ: فرمودند حقیقت عبودیت در سه چیز است: نخست اینکه عبد در آنچه خدا در اختیار او قرار داده و به او سپرده است، احساس مالکیّت ‌نکند؛ (خود را مالک نداند و گمان مالکیّت نبرد) به‌خاطر اینکه بنده‌ها مالک چیزی نيستند. مال را مال خدا مي‌بينند و در جايي كه خداوند به آنها امر كرده، قرار مي‌دهند.

 

خود را مالك نپندار

غلام‌ها و بنده‌های ظاهری تا همین اواخر نيز بودند و آنها را با پول می‌خریدند. اين غلام‌ها وقتی خودشان در تملّک صاحبشان‌اند، هرچه كه دارند هم از آنِ صاحبشان است، خودشان صاحب چیزی نيستند. كسي هم که خودش در تملّک خدا است، صاحب چیزی نمی‌شود. او عبد و مملوک است و مالک، فقط خداست. قرآن مي‌فرمايد: لِمَنِ المُلكُ اليَومَ؟ ِللهِ الواحِدِ القَهّارِ:[44] امروز فرمانروايي و مالكيت از آن كيست؟ از آنِ خداي يگانه‌ي قهّار. گرچه این آیه در مورد قیامت است؛ ولی هر کس این حقیقت را در هر زمان از عمرش ببیند، سر از قیامت خود درآورده و به قیامت خود رسیده است. یعنی ببیند که مالکی و مَلِكي غیر از حضرت حق نیست و در عالم، مالکیّت و مَلِكيّت مطلقاً و منحصراً از آنِ حضرت حق است، ِللهِ الواحِدِ القَهّارِ.

اَلعَبدُ وَ ما في يَدِهِ طُرّاً لِمَولاهُ: عبد و هر چه در دست اوست، به تمامی ‌از آن مولای اوست. از این‌رو، حضرت فرمودند: حقیقت عبودیت، در آغاز این است که عبد در جان خود، در نفس و درون خود، نسبت به آنچه خدای متعال در زندگی در اختیار او قرار داده است، احساس مالکیت نمی‌کند. گمان مالک بودن بر خود نمي‌برد. می‌داند که بنده مالک چیزی نمی‌شود. این‌گونه اشخاص هر آنچه دارند، متعلّق به خدای متعال می‌دانند. اگر خانه‌ای، پولی، لباسی و ... دارند، مال خدا می‌دانند.

وقتي شخص آنچه را دارد متعلّق به خدا بداند، خود را امانتدار ودايع الهي مي‌شمارد و سعي مي‌كند امانتدار شايسته‌اي باشد. جز آن‌گونه كه مورد نظر و رضايت صاحب آن است، در امانت تصرّف نمي‌كند. از سوي ديگر وقتي خود را مالك ندانست، هرچه هم دارايي‌هايش زياد باشد، به غرور و كبر دچار نمي‌شود. مثل تحويلدار بانك، كه اگر مردم مبالغ بسيار زيادي پول به او تحويل دهند تا به حسابشان بگذارد، زيادي پولي كه در اختيارش است به هيچ‌وجه سبب نمي‌شود به غرور و كبر مبتلا شود؛ زيرا مي‌داند آنچه در اختيار اوست، متعلّق به او نيست و مال صاحبان حساب است. اين‌گونه اشخاص چون مال را از آنِ خدا می‌دانند، خدای متعال هر جا که امر کرده آن مال صرف شود، به‌راحتی خرج می‌کنند.

 

(ادامه‌ي حديث): وَ لا يُدَبِّرُ العَبدُ لِنَفسِهِ تَدبيراً: و (دوم اينكه عبد خود را در كار خويش صاحب تدبير نبيند و ) برای خود هیچ تدبیری نیندیشیده و نقشه‌ای نکشد.

 

تفويض به رب

كسي كه به معرفت الله راه يافته و حقيقت عبوديت را در جان خويش مشاهده كرده است، مي‌داند آنچه در عالم واقع مي‌شود تقدير الهي است. چنان‌كه امام باقر7 مي‌فرمايند: ما شاءَ اللهُ كانَ و ما لَم يَشَأ لَم يَكُن:[45] آنچه مشيّت الهي به آن تعلّق گيرد واقع مي‌شود و آنچه مشيّت خداوند نيست، واقع نمي‌شود. تدبير عبد محكوم تقدير ربّ است و تنها تدبيري جامه‌ي عمل مي‌پوشد كه منطبق با تقدير حضرت حق باشد. چنان‌كه خداوند به حضرت داوود نبي7 فرمود: تُريدُ وَ اُريدُ وَ لا يَكونُ اِلاّ ما اُريدُ:[46] اي داود! تو چيزي را اراده مي‌كني و من چيزي را اراده مي‌كنم و واقع نمي‌شود مگر آنچه را من اراده كرده‌ام. وقتي عبد به اين حقيقت پي برد، تدبير امر خويش را به مدبّر حقيقي، يعني خداي متعال وامي‌نهد و تسليم تقدير الهي مي‌گردد، به‌گونه‌اي كه ديگر از خود خواستي ندارد.

به لحاظ ديگر، وقتي عبد به جهل خويش نسبت به مصالح خود پي‌برد و به علم، حكمت، رحمت، قدرت، غنا، جود و كرم بي‌منتهاي پروردگار آگاه شد، خواست و سليقه‌ي خود را رها مي‌كند و تدبير كار خود را به خداي عليم، حكيم، رحيم، قدير، غني، جواد و كريم خويش تفويض مي‌كند و همچون مؤمن آل فرعون مي‌گويد: أُفَوِّضُ أَمری إِلَی اللهِ إِنَّ اللهَ بَصيرٌ بِالعِبادِ:[47] كار خويش را به خداوند تفويض نمودم و وانهادم كه هرآينه خداوند به بندگان خويش بصير و آگاه است.

از جهت ديگر، غلامی ‌که صاحب دارد، آيا شب می‌تواند برای فرداي خود برنامه‌ريزي كند كه فردا فلان‌جا می‌روم، فلان کار را انجام می‌دهم، فلان غذا را می‌خورم، فلان لباس را برای خود تهیّه می‌کنم؟ عبد که نمی‌تواند این کار را بکند. چشم عبد فردا باید به دهان ارباب و مالک و صاحبش باشد. ‌ببیند ارباب به او چه می‌گوید. اگر بگويد: برو فلان‌جا، بگوید: چشم. هر لباسی که بدهد و بگوید تنت کن، بگوید چشم. هر غذایی را كه جلویش بگذارد و بگوید بخور، بگوید: چشم. عبد از قبل هیچ برنامه‌ و تدبیر و نقشه‌ای برای خود ندارد. هیچ وعده‌ای از پیش به خود نداده است. چشمش به دست مولایش است تا هرچه داد، تحویل بگیرد و لذّت ببرد. از پیش، هیچ نگاهی به سوی هیچ‌چیز ندارد و هیچ نقشه‌ای برای خود نمي‌كشد؛ که مثلاً من در آینده فلان مقام را کسب می‌کنم، فلان ثروت را به دست می‌آورم، یا فلان جایگاه و شهرت را كسب خواهم كرد.

در مفاتیح الجنان بعد از دعای عرفه‌ی امام حسین7، مناجات عارفانه‌ای با مضامين زيبا، عميق و بلندی وجود دارد.[48]

جمله‌ای از آن مناجات این است: اِلهي اَغنِني بِتَدبيرِکَ لي عَن تَدبيري وَ بِاختيارِکَ عَن إِختياري: ای معبود من، با نقشه کشیدن و برنامه‌ریزی‌هایی که تو برای من می‌کنی، مرا از برنامه‌ریزی کردن و نقشه کشیدن‌هايم و با انتخاب و گزينش‌هايي كه تو برايم مي‌كني، مرا از انتخاب‌ها و گزینش‌های خودم بی‌نیاز کن. از این رو امام صادق7 فرمودند: دومین چیزی که حقیقت عبودیّت از آن حاصل می‌شود، این است که عبد برای خویش هیچ تدبیر و مصلحت‌اندیشی نداشته باشد. چشمش به مشیّت الهی باشد تا ببيند خدا برای او چه رقم مي‌زند و چه تدبیر مي‌کند. هیچ وعده‌ای از پیش به خود ندهد که اگر آن وعده محقّق نشد، از خدا برنجد و آزرده‌خاطر شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ جُملَةُ اشتِغالِهِ فيما أَمَرَهُ تَعَاليٰ بِهِ وَ نَهاهُ عَنهُ‏: و (سومین خصوصیت اينكه) همه‌ي دل‌مشغولی و مشغولیت فکری و عملي شخص مصروف آنچه خدا او را به آن فرمان داده و يا از آن نهی کرده است، باشد. (همیشه در پي این باشد که اوامر الهی را انجام دهد و از نواهی الهی پرهیز و اجتناب کند.)

زندگي هدفمند

هدفمند رفتار كردن و سرمايه‌ي گرانبهاي عمر و توان و امكانات خويش را تنها در راستاي نيل به هدف هزينه كردن و از انجام آنچه لازمه‌ي نيل به هدف است غفلت نورزيدن و به انجام آنچه مضرّ به هدف است و حتّي آنچه در نيل به هدف بي‌تأثير است، نينديشيدن و ميل نكردن، همه از لوازم سلوك الي الله و شرط رسيدن به حقيقت عبوديت و مقام توحيد است؛ لذا سالك الي الله جز به انجام وظايف بندگي در قالب عمل به آنچه بدان مأمور است و پرهيز از آنچه از آن نهي شده است، نمي‌انديشد و نمي‌پردازد.

 

این سه ويژگي، خصوصیت‌هاي انسانی است که حقیقت عبودیت را داراست. سپس حضرت آثار این سه خصوصیت را توضیح دادند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَإِذا لَم يَرَ العَبدُ لِنَفسِهِ فيما خَوَّلَهُ اللهُ تَعَاليٰ مِلكاً هانَ عَلَيهِ الإِنفاقُ فيما أَمَرَهُ اللهُ تَعاليٰ أَن يُنفِقَ فيهِ:‏ هنگامی ‌که عبد در آنچه خدا در زندگی در اختیار او قرار داده است احساس مالکیت نکرد (و خود را امانت‌دار خدا تلقّی کرد و دارایی‌اش را از آنِ الله دانست،) جايي که خدا امر کرده آن مال را انفاق کند، انفاق كردن برایش خيلي راحت و سبک خواهد بود.(خیلی راحت انفاق می‌کند.)

 

سهولت انفاق

شخصي كه مال را متعلّق به خدا مي‌داند، به مال چسبندگی و احساس تعلّق ندارد. انسانی که امانتی از کسی در دستش است، وقتی صاحب آن می‌گوید: این امانت را به فلانی بده؛ نفس راحتي می‌کشد و می‌گوید: مسئولیتم سبک شد. خوشحال مي‌شود و می‌گوید: الحمدلله! بار مسئولیت نگهداری این امانت از دوشم برداشته شد. چون صاحب امانت گفت: ببر به فلانی بده. نه اینکه چسبندگی داشته باشد و دلش نیاید از آن امانت جدا شود.

وقتي انسان از كيسه‌ي ديگري خرج مي‌كند، خرج كردن برايش راحت است؛ ولي وقتي مي‌خواهد از خودش هزينه كند، خرج كردن برايش سخت مي‌شود. وقتي مال را از آنِ خدا ديد و هرچه را در اختيارش است متعلّق به خدا دانست، وقتي خدا مي‌گويد اين زكات را به اين فقير بده، يا اين خمس را به فلاني بده،  مي‌گويد چشم. خدا مي‌گويد اين را در آن زمينه هزينه كن، مي‌گويد: چشم. مال خودش نيست كه دلش نيايد بدهد. به‌قول معروف:

خرج كه از كيسه‌ي مهمان بود         حاتم طايي شدن آسان بود

‌***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ إِذا فَوَّضَ العَبدُ تَدبيرَ نَفسِهِ عَليٰ مُدَبِّرِهِ هانَ عَلَيهِ مَصائِبُ الدُّنيا: هنگامی ‌که عبد تدبیر نفس خود (و تدبیر امور زندگی‌اش) را به مدّبر و پروردگار خود بسپارد، مصیبت‌هاي دنيوي (کاستی‌ها، ناملایمات و محرومیّت‌های زندگی دنیوی) برایش سبک و راحت می‌شود.

 

كوچك و بي‌اثر شدن مصائب

تحمّل مصائب برای ما سخت است؛ چون وعده‌ی راحتی به خود داده‌ایم و نقشه کشیده‌ایم که برخوردار باشیم نه محروم، نقشه کشیده‌ایم رفاه و آسایش داشته باشیم نه دشواری. از این رو، وقتی با دشواری روبه‌رو می‌شویم و يا وقتی چیزی را از دست می‌دهیم، وقتی ناراحتی و سختي در زندگی ما ظهور می‌كند، براي ما غير منتظره است و تحمّلش خیلی سخت است و کلافه‌مان می‌کند. ولي وقتی از پیش وعده‌ای به خودمان ندادیم، مصیبت‌های دنیا برایمان خیلی آسان و سبك می‌شود، دیگر دردمان نمی‌آید، و کلافه‌ نمی‌شويم؛ چون خلاف انتظارمان نيست.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ إِذَا اشتَغَلَ العَبدُ بِما أَمَرَهُ اللهُ تَعَاليٰ وَ نَهاهُ لا يتَفَرَّغُ مِنهُما إِلَي المِراءِ وَ المُباهاةِ مَعَ النّاسِ‏ِ: هنگامي كه عبد به آنچه خداي تعالي به او امر كرده و آنچه از آن نهي كرده است، مشغول شود؛ براي پرداختن به جدل و فخرفروشي فرصت و فراغتي نخواهد داشت.

 

پرهيز از جدل و فخرفروشي

وقتی همه‌ی دل‌مشغولی‌های فکری و عملی انسان متمرکز شود در اینکه خدا به او چه امر کرده، تا آن اوامر را به خوبی و تمامی ‌اجرا کند و او را از چه چیزهایی نهی کرده، تا به طور كامل از آنها پرهیز کند؛ دیگر فراغت و فرصتي برایش باقی نمی‌ماند تا به جدل کردن، اظهار فضل کردن و فخرفروشی کردن پیش این و آن مشغول شود. چنين شخصي فرصت ندارد تا با این و آن بیهوده کلنجار برود، يا مدام علم، فضل، عبادت، زهد و کرامت خود را به رخ این و آن بکشد و یا اینکه با دیگران مِراء و جدل و زورآزمایی کند برای اینکه برتری خود را در علم، هنر، مناظره و امثال اینها به ديگران نشان دهد.

 

این سه امر پيامدها و آثارحقیقت عبودیتند؛ كه انفاق براي شخص آسان مي‌شود، اتّفاقات و مصائب دنیا براي انسان سبک می‌شود و عمر انسان صرف گفتگوها، جنجال‌ها، جدل‌ها، خودنمایی‌ها، فخر فروشی‌ها، اظهار فضل کردن‌ها و امثال این كارهای بیهوده نمی‌شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَإِذا أَكرَمَ اللهُ العَبدَ بِهذِهِ الثَّلاثَةِ هانَ‏ عَلَيهِ الدُّنيا وَ إِبليسُ وَ الخَلقُ‏: هنگامی ‌که خداوند این سه ویژگی را به بنده‌ای کرامت کند، دنیا، ابلیس و خلق، هر سه برای او کوچک و سبك می‌شوند.

ثبات و تغيّرناپذيري سالك

با داشتن سه ويژگي مزبور، نه بود و نبود دنیا می‌تواند انسان را به هیجان بیاورد و متلاطم کند، نه مطامع دنیا می‌تواند او را به حرکت در آورد و محرّک او در زندگی باشد، نه ابلیس قادر است او را بفریبد و تحریک کند و نه تعریف و تمجيد و مذمّت و تقبيح و قضاوت‌هاي خلق می‌تواند او را تحت تأثیر قرار دهد. در نتيجه چنين شخصي به ثبات و تغيّرناپذيري فوق‌العاده‌اي نايل مي‌شود كه جز به تشخيص و اراده‌ي خود كاري نمي‌كند و جز از رضا و سخط پروردگارش، خشنود و محزون نمي‌شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ لا يَطلُبُ الدُّنيا تَكاثُراً وَ تَفاخُراً وَ لا يَطلُبُ ما عِندَ النّاسِ عِزّاً وَ عُلُوّاً‏: چنین فردی به خاطر زراندوزی و جمع کردن ثروت فراوان و افتخار کردن و فخر فروختن به ديگران، در پي كسب دنيا نمي‌رود و به خاطر عزّت يافتن و برتري طلبيدن، به‌دنبال به‌دست آوردن آنچه مردم دارند، نمي‌رود.

 

دنياي هدف، دنياي وسيله

اکثر خلق، دنیا را برای همین‌ها می‌خواهند. دنیا مقصدشان شده است. خودِ دنیا و داشتن ثروت و مقام برای آنها هدف است. دنیاي هدف، دنیای خطرناکی است؛ دنیای بازدارنده از تکامل و تعالی و عروج است. دنیای هدف، دنیایی است که مثل سنگی كه به پای شاهینی بسته می‌شود و امکان پرواز به آسمان را از آن سلب می‌کند؛ روح انسان را از پرواز به آسمان كمال محروم مي‌سازد.

 وقتی دنیا مقصد شد، انسان از بیشتر داشتن آن لذّت می‌برد و نسبت به دنیا سیری نخواهد داشت. جهنّم نمود و نماد و صورت ملکوتی همین حقیقت است. قرآن می‌گوید: هر چه جهنّمیان را در جهنّم وارد می‌کنند، به جهنّم می‌گویند: هَلِ امتَـَلأتِ: سیر شدی؟ می‌گوید: هَل مِن مَزيدٍ؟[49] آیا بیشتر هم هست؟ براي انسانی که دنیا هدفش باشد نه وسیله‌، سیری متصوّر نیست.

دنیا را می‌توان دوگونه نگاه کرد: یکي به عنوان هدف، دیگري به عنوان وسیله. وقتي داشتن دنيا برای انسان موضوعیت پیدا می‌کند، این دنیا، دنیا‌ی هدف است. امّا گاهی دنیا، دنیای وسیله است؛ یعنی پول را می‌خواهم تا با هزینه کردنش در مسیر رضای خدا، قرب الهی نصیبم شود. این پست و مقام را می‌خواهم تا از رهگذر این پست و مقام بتوانم به دین خدا و خلق او خدمت کنم. این شهرت و خوش‌نامی‌ را می‌خواهم تا از این خوش‌نامی ‌برای ترویج ارزش‌های الهی و دفاع از انسان‌های مظلوم و محروم استفاده کنم. این دنیای وسیله بسیار ارزشمند است.

به تعبیر دیگر، يك‌بار دنیا مقصد و هدف است و يك‌بار معبر و گذر. دنیای مقصد، خطرناک و دنیای معبر بسیار ارزشمند است. امیرالمؤمنین7 خیلی لطیف به این مطلب اشاره نموده، مي‌فرمايند: دنیا این‌گونه است: مَن أَبصَرَ بِها بَصَّرَتهُ وَ مَن اَبصَرَ إِلَيها أَعمَتهُ:[50] اگر کسی به وسیله‌ی دنیا نگاه کند، دنیا او را بینا می‌کند و به او بینش می‌دهد. امّا اگر کسی چشمش را به دنیا بدوزد و خيره‌ي آن شود و دنيا مقصد او شود، دنیا او را کور خواهد كرد و قدرت بینش و دید را از او سلب خواهد ‌کرد. مثل شیشه‌ي عینک كه با آن دوگونه می‌توان رفتار کرد. یک بار می‌توان شیشه‌ی عینک را معبر نگاه قرار داد، یعنی نگاه از آن عبور کند ودر آن متوقّف نشود. اگر شیشه‌ی عینک معبر نگاه باشد، با زدن آن به چشم، شخص می‌تواند بهتر ببیند. امّا اگر شیشه‌ی عینک مقصد نگاه فرد باشد، یعنی فرد خیره‌ی خودِ شیشه‌ی عینک شود، هیچ‌چیز جز همان شيشه را نخواهد دید. دنیا هم این‌گونه است. زمانی كه شخص دنیا را معبر نگاه خود قرار مي‌‌دهد و به دیده‌ی عبرت به دنیا نگاه می‌کند، از لایه‌ي رويین پدیده‌های این عالم عبور نموده و به حقایق، اسرار، رموز و پیام‌هایی که در دل حوادث و پدیده‌های این عالم است، راه پیدا می‌کند. امیرالمؤمنین7 فرمودند: مَن أَبصَرَ بِها بَصَّرَتهُ: کسی که از منظر وسیله به دنیا نگاه کرد، دنیا او را بصیر می‌کند. وَ مَن اَبصَرَ اِلَيها أَعمَتهُ: امّا کسی که نگاهش را به سوی دنیا دوخت و دنیا مقصد نگاه او شد، بینش خود را از دست می‌دهد و دنیا او را کور و از ديدن حقايق عالم محروم می‌کند.

امام صادق7 فرمودند: کسی که به این سه ویژگی که مظاهر حقیقت عبودیت است، راه پیدا کند، دیگر دنیا برای او مقصد نیست. داشتن دنیا براي او موضوعیت ندارد که بخواهد مدام دنیا را روی هم انباشته و به حجم زیاد دارایی‌های دنیایی خود افتخار کند. وَ لا يَطلُبُ ما عِندَ النَّاسِ عِزّاً وَ عُلُوّاً: و در صدد نیست به خاطر عزّت پیدا کردن و علوّ و برتری جستن، آنچه را در دست مردم است، به‌دست بیاورد. اين چيزها برای او موضوعیت و اهمیت ندارد. در جنبه‌ي دنيوي، عزّت‌طلب و برتری‌طلب نیست.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ لا يَدَعُ أَيّامَهُ باطِلاً: و روزگار خود را به بطالت رها نمي‌كند.

 

هدرندادن عمر

کسی که همه‌ی اشتغال ذهن و فکرش این است که تکالیف عبودیّت و وظایف بندگی خود را ادا کند، عمر خود را هدر نمی‌دهد. کسی که به این حقیقت راه پیدا کرد، فرصت‌های عمر خود را صرف چیزی غیر از انجام وظایف عبودیت نمی‌کند. صرف کارهای باطل، بیهوده، بی‌اثر و لغو نمي‌کند؛ بلكه هدفمند و باحساب از فرصت‌های عمر خود بهره می‌گیرد؛ زيرا مي‌داند بيهوده و بي‌هدف آفريده نشده است و شرط رسيدنش به هدفي كه از خلقت او مدّ نظر بوده، انجام وظايف بندگي است و فرصت محدود عمر براي طي كردن راه طولاني بندگي و سلوك چنان تنگ و كوتاه است كه لحظه‌اي از آن را نبايد بيهوده گذراند و صرف چيزي جز انجام وظايف بندگي كرد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَهذا أَوَّلُ دَرَجَةِ التُّقيٰ:‏ اين نخستين درجه‌ي تقوا است.

 

دامنه‌ي گسترده‌ي تقوا

کسی که به اینجا برسد، به اوّلین درجه‌ی تقوا راه پیدا کرده است. یعنی چنين شخصي تازه شاگرد کلاس اوّل تقوا شده است. این‌گونه نیست که تمام مراتب تقوا را در این منزل تحصیل کند. او تازه به مدرسه‌ي تقوا وارد شده است. یعنی تازه گام در راه تقوا نهاده و تا رسیدن به مقصد قُصوای تقوا، كه همان منزل عنداللّهي و قرب و لقاء و وصال الهي است،[51] راهي بسیار طولانی در پيش دارد.

***

(ادامه‌ي حديث): سپس حضرت به اين آیه‌ی قرآن استناد کردند: تِلكَ الدّارُ الأخِرَةُ نَجعَلُها لِلَّذينَ لا يُريدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرضِ وَ لا فَساداً وَ العاقِبَةُ لِلمُتَّقينَ‏:[52] این خانه‌ی آخرت است که ما آن را برای کسانی قرار دادیم که در زمین در صدد برتری‌طلبی و فسادانگیزی نیستند و سرانجام و فرجام (نيك) از آنِ اهل تقواست.

 

مصاديق متنوّع دنياطلبي

به‌موجب آيه‌اي كه حضرت بيان فرمودند، رمز رسيدن به سعادت اخروي و كمالات معنوي و مصداق روشن تقوا، برتري‌جو و فسادطلب نبودن در دنيا است. حضرت7 فرمودند: دیگر فرد به دنبال زراندوزی برای فخرفروشی، به دنبال به‌دست آوردن آنچه ديگران دارند براي جلب نظر مردم و عزّت و برتری یافتن در جامعه و در پی صرف عمر در مسیرهای بیهوده و غیر سازنده نیست و شاهدش را همین آیه‌ی شریفه‌ی قرآن عنوان كردند.

فکر نکنیم فقط با پول، پست، مقام و امثال اینها انسان دنیاطلبی می‌کند. گاهی اوقات انسان دنیاطلبانه به عبادت، ذکر و سیر و سلوک مي‌پردازد. گاهی اوقات رویکرد انسان به دین رویکرد دنیاطلبانه است؛ یعنی نماز می‌خواند، روزه می‌گیرد، به دنبال عبادت می‌رود، برای اینکه گره از کارهای دنیایی‌اش گشوده شود، رزقش وسیع شود، مشکلات زندگی‌اش حل شود و حاجات دنیوی‌اش برآورده شود. یعنی با نماز، عبادت، دین و معنویّت هم دنیاطلبانه مواجه می‌شود. کسی هم که برای رسیدن به کرامات و کشف و شهود عبادت می‌کند، طالب دنیاست. کسی که برایش مهم است بتواند مثلاً پشت دیوار را ببیند، طیّ‌الارض کند، در پدیده‌های عالم طبیعت تصرّف کند، از مسائل مخفی این عالم خبر دهد، ذهن افراد را بخواند يا گذشته و آینده را ببیند، در نماز و عبادت و ذکرش دنبال اینهاست، او هم دنیاطلب است.

راه بندگي و عبوديت خیلی ظریف است. دنیاطلبی فقط پول درآوردن نیست، فقط به دنبال پست و مقامات دنيوي بودن نیست، گاهی اوقات دنیاطلبی روی سجاده‌ی نماز اتّفاق می‌افتد. بگذریم از کسانی که به اسم عرفان، معنویت، دین، زهد و تقوا، دنبال شهرت‌طلبی، پول در آوردن و کاسبی هستند؛ یعنی کسانی که می‌خواهند عدّه‌ای را افسار بزنند و از آنها سواری بگیرند، از ایشان پول بگیرند و سر کیسه‌شان کنند، آنها را به تعظیم وادارند تا عقده‌های خود کم‌‌بینی‌شان ارضا شود و امثال اینها. اینها که معلوم است دنیاطلبند. یک قدم جلوتر می‌رویم. آنها که با عبادتشان دنبال کشف و کرامت، مقامات معنوی و کرامات روحی‌اند؛ آنها هم رویکردشان دنیاطلبانه است.

قرآن فرمود: خانه‌ی آخرت از آنِ کسانی است که در زمین دنبال برتری نیستند. گاهی به خاطر پول، گاه به‌سبب مقام، گاه در اثر سواد و معلومات و گاه به‌خاطر کشف و کرامات، برتری پیدا می‌شود. كسي هم که قطب فلان خانقاه شده و تخته‌پوستی پهن کرده و افرادی را تحت قیمومت خود گرفته است، اگر این ریاست عرفانی برای او لذّت‌بخش باشد و هدف قرار گیرد، وای به حال او، که او هم دنیاطلبی می‌کند. یا کسی که پا در راه سیر و سلوک گذاشته و مشغول تهذیب نفس و چلّه‌نشینی‌ها و اربعینات و امثال اينها شده، اگر چشمش را به این دوخته است که چه وقت قدرت تصرّف در طبیعت پیدا می‌کند، چه وقت پرده‌های ظواهر عالم کنار می‌رود، چه وقت نیروهای مخفی این عالم تحت اراده‌ و در خدمت او قرار می‌گیرند، چه وقت اجنّه مسخّر او می‌شوند، چه وقت ملائکه به عنوان موکّل در اختیار او قرار می‌گیرند و امثال اینها، او هم در واقع دنیاطلبی می‌کند. او هم خداطلبانه حرکت نکرده و دنبال علوّ است، در پي این است که بالاتر از دیگران باشد.[53] خدای متعال فرمود: خانه‌ی آخرت برای کسانی در نظر گرفته شده که دنبال برتری طلبی در روی زمین و فساد نیستند و عاقبت از آن اهل تقواست.

***

 

(ادامه‌ي حديث): قُلتُ يا أَباعَبدِاللهِ أَوصِني‏: عرض كردم اي اباعبدالله! به من توصيه‌اي بفرمائيد.

 

ضرورت عمل

تا اينجا حضرت هدف را مشخص كردند؛ فرمودند علمي كه نور است به ‌دست آمدنش از رهگذر چه ويژگي‌هايي محقّق مي‌شود. حالا كه امام صادق7 براي عنوان بصري، هدف را ترسيم كردند، او طالب دستورالعمل سلوكي مي‌شود و به حضرت عرض مي‌كند به من توصيه‌هايي كنيد تا آنها را به‌كار ‌بندم.

سالك بايد توجّه داشته باشد كه انسان ساخته‌ي عمل است و هركس در گرو دستاورد تلاش‌هاي خويش است. بنابراين اگر كسي به‌راستي طالب كمال است، بايد دست به‌كار شود والاّ از حرف زدن و صرفاً به بحث‌هاي نظري پرداختن و به‌اصطلاح عرفان‌بافي كردن، كاري برنمي‌آيد و نتيجه‌اي حاصل نمي‌شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): قالَ أُوصيكَ بِتِسعَةِ أَشياءَ فَإِنَّها وَصيَّتي لِمُريدِي الطَّريقِ إِلَي اللهِ تَعالي‏ٰ: حضرت فرمودند: تو را به نُه چيز توصيه مي‌كنم. (سپس فرمودند: اين توصيه فقط براي تو نيست) اين توصيه‌ها براي همه‌ي كساني است كه طالب سلوك الي الله‌اند.

دستورالعمل‌هاي خاص و عام سلوكي

بايد توجّه داشت در سلوك بعضي اوقات مربّي، پير، راهبر، مرشد، مراد ـ هر تعبيري كه به كار ببريم ـ دستورالعمل خاصّي متناسب با وضعيّت ويژه‌ي يك فرد مي‌دهد. اين دستورالعمل فقط متعلّق به آن فرد است و براي ديگري كارايي ندارد. گاهي مثلاً در كتابي نقل شده كه فلان عارف بزرگ به كسي دستور ذكر يا چلّه‌نشيني خاصّي داده است. خواننده‌ي كتاب هم مشغول انجام آنها مي‌شود، بي‌توجّه به اين كه آن دستورالعمل ناظر بر احوال خاصّ آن شخص بوده و براي آن حالت و موقعيت تجويز شده است و خود او از نظر سلوك در چنان حالت و موقعيتي قرار ندارد؛ از اين‌‌رو اين ذكر، چلّه‌نشيني و رياضت، سازندگي مورد نظر را در او نخواهد داشت و حتّي ممكن است ضايعات و تخريب‌هايي را هم در‌پي داشته باشد.

نمي‌شود بي‌گدار به آب زد و به صرف اينكه فلان عارف به يكي از شاگردانش فلان ذكر را داده و در كتابي هم نوشته شده است، به آن ذكر مشغول شد. اين اذكار مثل دارو مي‌مانند. دارو به خودي خود چيز خوبي است، امّا استفاده از دارو بايد با تجويز پزشك حاذق و با معاينه‌ي دقيق و تشخيص حالت فرد بيمار صورت گيرد. بايد پزشك معيّن كند كه بيمار چه دارويي، آن هم به چه ميزان و با چه ترتيبي و در چه مدّتي مصرف كند. به صرف اينكه مثلاً داروهاي اين داروخانه را مريض‌هايي مصرف كرده‌اند و حالشان خوب شده است، جايز نيست من و شما هم كه احساس بيماري مي‌كنيم، سرِخود داروهاي داروخانه را برداريم و مصرف كنيم. اين نحو استفاده از دارو نه تنها بيماري ما را درمان نمي‌كند، بلكه گاهي بيماري‌هاي جديدي را هم در ما ايجاد مي‌كند.

ذكرهاي خاص يا دستورهاي سلوكي خاص، با توجّه به حالت و وضعيت سالك، بايد از سوي مربّي و راهبر ذي‌صلاح داده ‌شود. البتّه برخي از اذكار و دستورالعمل‌ها جنبه‌ي عمومي دارد. اين دستورالعمل‌ها به گونه‌اي نيست كه ناظر به وضعيت شخص معيّني تجويز شده باشد. بسياري از اذكاري كه در قالب روايات از پيغمبر اكرم6 و ائمّه‌ي معصومين: وارد شده است، جنبه‌ي عمومي دارند. همه مي‌توانند از آن اذكار استفاده كنند. آنها ذكر خاص نيستند. دستورهاي سلوكي ائمّه: كه به صورت دستورهاي عام داده شده، براي همه قابل تبعيت است.

امام صادق7 فرمودند اين دستوري كه مي‌گويم، ناظر به وضعيت خاصّ تو نيست، اين توصيه‌هاي عمومي من به همه‌ي كساني است كه طالب طريق سلوك الي الله هستند.

***

 

(ادامه‌ي حديث) حضرت فرمودند: وَ اللهَ أَسأَلُ أَن يوَفِّقَكَ ِلاستِعمالِهِ: از خداي متعال خواستارم كه تو ـ عنوان بصري ـ را در به كار بستن اين توصيه‌ها موفّق گرداند و توفيق عنايت كند.

 

 

نرود بي مدد لطف تو كاري از پيش

سالك بايد توجّه داشته باشد كه بدون توفيق الهي و جز با حول و قوّه‌ي خداوند و بدون اذن و مشيّت پروردگار، احدي موفّق و قادر به انجام كاري نخواهد بود؛ لذا در عرصه‌ي عمل به وظايف سلوكي، بايد از خدا توفيق و مدد بطلبد و آنچه موفّق به انجام آن شد را نيز به حساب خود نگذاشته و به خود نسبت ندهد؛ بلكه همه را توفيق الهي و موهبت خداوند بشمارد. اعمال حسنه‌اي كه سالك به انجام آنها موفّق مي‌شود از مصاديق اين آيه‌ي شريفه است كه مي‌فرمايد: ما أَصابَكَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ:‏[54] آنچه حسنه به تو رسيد از جانب خداست. در اين صورت نه خطر عُجب، كبر، غرور، فخر و مباهات به‌خاطر موفقيت در انجام طاعات و عبادات متوجّه سالك مي‌شود و نه به تعبير امام صادق7 در حديث اولوا الالباب،[55] حقّ الهي تضييع و ناديده گرفته مي‌شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): ثَلاثَةٌ مِنها في رياضَةِ النَّفسِ وَ ثَلاثَةٌ مِنها فِي الحِلمِ وَ ثَلاثَةٌ مِنها فِي العِلمِ: سه توصيه از آنها در رابطه با ورزش نفس يا خودسازي است، سه توصيه در رابطه با حلم و بردباري و سه توصيه‌ي ديگر در رابطه با علم و دانش است.

 

 

رياضت در سلوك

رياضت به معني ورزش، ورزيده كردن و ورزش دادن است. از اين رو، در زبان عربي به ورزش‌هاي جسماني مثل فوتبال، واليبال، كشتي، ‌وزنه‌برداري رياضت مي‌گويند. همين‌طور ورزش‌هاي نفسي هم رياضت ناميده مي‌شود. يعني وقتي انسان نفس خود را پرورش مي‌دهد و در مسير كمال، آن را سالم‌سازي و تقويت مي‌كند؛ در زبان عربي به اين كار هم رياضت گفته مي‌شود. براي پرورش، رياضت لازم است. وقتي مي‌خواهيد عضلات بدنتان را پرورش دهيد، لازم است مقداري فشار به عضلات وارد كنيد. هر ورزشي كه براي ورزيده شدن عضلات بدن صورت مي‌گيرد، همراه با نوعي فشار وارد كردن به عضلات است. طبيعتاً رياضت‌هاي نفس هم توأم با نوعي فشار وارد كردن به نفس است.

حضرت امير7 مي‌فرمايند: مَنِ استَدامَ رياضَةَ النَّفسِ اِنتَفَعَ:[56] كسي كه به رياضت نفس مداومت كند سود مي‌برد. و در مورد نحوه‌ي رياضت نفس  مي‌فرمايند: اَلشَّريعَةُ رياضَةُ النَّفسِ:[57] تكاليف شرعي رياضت نفس است. و در مورد خود مي‌فرمايند: هيَ نَفسي اَروضُها بِالتَّقويٰ:[58] اين نفس من است كه با مراعات تقوا آن را رياضت و پرورش مي‌دهم. تقوا را كه حضرت امير7 وسيله‌ي رياضت خود معرّفي كردند، امام صادق7 چنين توصيف فرمودند: اَلتَّقويٰ اَن لايَفقِدَكَ اللهُ حَيثُ اَمَرَكَ وَ لايَراكَ حَيثُ نَهاكَ:[59] تقوا اين است كه خداوند تو را در جايي كه به تو امر فرموده است، غايب نيابد و در جايي كه تو را از آن نهي فرموده است، حاضر نبيند. پس هم مفيديّت و ضرورت رياضت از نظر اسلام مشخّص شد و هم نوع و نحوه‌ي رياضت.

به عنوان رياضت، فشارهاي زياد و غيرعادّي به خويشتن وارد كردن و خود را از جريان زندگي عادي خارج ساختن، شايد در برخي مكاتب عرفاني غير‌اسلامي پذيرفته شده باشد؛ امّا در مكتب اهل‌بيت: پذيرفته و مورد تأييد نيست. دوستان اهل‌بيت: به بركت آن بزرگواران، به رياضت‌هاي عجيب و غريب و به سختي‌ها و فشارهاي غيرعادي كه سالكان ديگر مكاتب عرفاني به خودشان وارد مي‌كنند و خود را از زندگي كنار مي‌كشند و در كنج خلوتي به نوعي خود‌آزاري، به نام رياضت مي‌پردازند، نياز ندارند. اين‌گونه رياضت‌ها در مكتب اهل‌بيت: وجود ندارد. دوست اهل‌بيت: نيازي ندارد براي رسيدن به كمالات معنوي به چنين رياضت‌هاي به‌اصطلاح شاقّ و مافوق طاقت مشغول شود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَاحفَظها وَ إيّاكَ وَ التَّهاوُنَ بِها‏: اي عنوان بصري دستورالعمل‌هاي مرا حفظ كن و از اينكه در مورد آنها سستي به خرج دهي بپرهيز.

 

اهتمام به عمل

گاهي اوقات اشخاص به دنبال دستورالعمل‌هاي سلوكي مي‌روند، ولي اهل عمل نيستند. دنبال دستورالعمل شنيدن‌اند، دنبال جمع‌آوري اطّلاعاتند؛ ولي اهل به كار بستن و عمل نمودن به آنها نيستند. اين كار تلف كردن عمر است. مدام به اين در و آن در زدن، پيش فلان بزرگ رفتن و براي آدم شدن، براي درست و صالح و شايسته شدن، درخواست دستورالعمل و نسخه كردن و بعد از اين همه زحمت، يا رها كردن و يا سست و ناقص به آن عمل كردن، بازي كردن با دين خداست. اگر بزرگي دستورالعملي داد، خواه آن بزرگ استاد خاصّ باشد، خواه استاد عام،[60] سالك نبايد با آن دستورالعمل بازي كند؛ بلكه بايد جدّي و پيگير آن را به كار ببندد. حضرت فرمودند برحذر باش از اينكه در مورد دستورالعمل‌هايي كه به تو مي‌دهم، سست به ميدان بيايي و آنها را سبك بگيري و در به‌ كار بستن آنها تنبلي كني.

***

 

 

(ادامه‌ي حديث): قالَ عُنوانُ فَفَرَّغتُ قَلبي لَهُ: عنوان بصري گفت: (وقتي حضرت به من مژده دادند كه مي‌خواهند دستورالعمل‌هايي به من بدهند)، من دلم را از هر چه غير اين موضوع بود فارغ كردم (و يك‌سره دل و تمام حواسم را به فرمايش‌هاي حضرت سپردم.)

 

حضور با تمام وجود در محضر وليّ

وقتي انسان به محضر يك وليّ خدا يا به يك مجلس معنوي مي‌رود، بايد با تمام وجود برود؛ نه اينكه نصف دلش را جايي بگذارد و نيمي را همراه داشته باشد. بايد شش دانگ برود. يعني طوري برود كه گويا ديگر اصلاً قرار نيست برگردد. مثل اينكه با هر چه بيرون و خارج از آن جلسه هست براي هميشه خداحافظي كرده است. وقتي ذهن و دلم مشغول اين است كه قرار گذاشته‌ام فلان ساعت به فلاني زنگ بزنم يا فلاني قرار است ساعت فلان با من تماس تلفني بگيرد، يا فلان ساعت بايد به فلان‌جا بروم و با اموري مثل اينها دل و ذهنم را مشغول كرده‌ام، چگونه مي‌خواهم از آن وليّ خدا يا مجلس اهل معنا بهره‌ي معنوي ببرم؟ انسان وقتي به يك محفل معنوي مي‌رود بايد سعي كند با تمام وجود برود. بخشي از وجودش را بيرون جا نگذارد. با همه‌ي وجود، با همه‌ي دل و همه‌ي حواس به آن محفل برود.

خدا حاج‌آقا دولابي را رحمت كند. مي‌فرمودند: شاگردي كه در كلاس به درس معلّم گوش نمي‌دهد، معلّم به او مي‌گويد: گوشَت را به من بده. اگر دانش‌آموز به معلّم گوش ‌دهد، امّا حواسش جاي ديگري باشد؛ به او مي‌گويد: عزيز من، حواست را هم به من بده، ببين به تو چه مي‌گويم. اگر حواسش را هم بدهد، امّا دلش جاي ديگري باشد؛ معلّم به او مي گويد: دلت را هم به من بده. يعني هم گوشَت، هم حواسَت و هم دلت را به من بده تا بهره ببري. ما هم در محضر خدا و اولياي خدا و در محافلي كه نام ايشان برده و ياد ايشان مي‌شود و معارف ايشان بيان مي‌گردد؛ بايد اين‌گونه برويم. يعني تمام گوش، هوش، فكر، حواس و دلمان را به اين محافل بياوريم. بخشي از وجودمان جاي ديگر نباشد و خارج از جلسه جا نگذاشته باشيم.

عنوان بصري گفت: وقتي حضرت مژده دادند كه مي‌خواهند در مسير سلوك الي الله به من توصيه‌هايي كنند، به تمامي، دلم را از هرچه غير گفته‌ي امام صادق7 بود، خالي كردم و همه‌ي دلم را در اختيار حضرت7 گذاشتم.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَقالَ أَمَّا اللَّواتي فِي الرّياضَةِ فَإيّاكَ أَن تَأكُلَ ما لا تَشتَهيهِ فَإِنَّهُ يُورِثُ الحِماقَةَ وَ البُلهَ‏: حضرت فرمودند: امّا سه دستوري كه در زمينه‌ي رياضت و پرورش نفس است: اوّل اينكه از خوردن چيزي كه به آن اشتها نداري، بپرهيز؛ زيرا چنين كاري حماقت و بلاهت را برجا مي‌گذارد.

 

تفاوت گرسنگي و اشتها

بين گرسنگي و اشتها فرق است. گرسنگي جنبه‌ي جسماني دارد. وقتي انسان نياز جسماني به غذا و خوراكي دارد، اين حالت را جوع يا گرسنگي مي‌گويند. امّا اشتها جنبه‌ي رواني دارد. از اين رو، گاهي انسان سير است، ولي اشتها دارد. گاهي گرسنه است، امّا اشتها ندارد. فرض كنيد من به شدّت گرسنه‌ام، امّا سر سفره‌اي نشسته‌ام كه ميزبان مي‌خواهد به من منّت بگذارد. آنجا اشتهاي خوردن ندارم؛ يعني شوق و رغبت رواني به خوردن غذا ندارم. گاهي انسان سير است، ولي در مجلسي نشسته است كه انسان‌‌هاي اهل دل و بامعنويت دور سفره‌اي به نام اهل‌بيت عصمت و طهارت: نشسته‌اند. در اين مجلس غذا كه مي‌آورند، همان شخص سير مي‌خواهد حتّي از گرسنه‌ها بگيرد و خودش بخورد. به خوردن اشتها دارد. با دوست كه بنشيند و غذا بخورد، اگر چه از نظر جسمي سير هم باشد، اشتها دارد و غذا را با لذّت مي‌خورد.

 

اشتها و رغبت به غذاهاي روحي

حضرت فرمودند: اوّل اينكه از خوردن چيزي كه به آن اشتها و رغبت روحي نداري، بپرهيز. زيرا خوردن آن سبب حماقت و ناداني در وجود انسان مي‌شود. اين دستور، همان‌طور كه در مورد غذاهاي جسماني است، در مورد غذاهاي روحي هم هست. يعني انسان از خوردن غذاهاي معنوي، فكري و معرفتي نيز در شرايطي كه به آنها اشتها و رغبت ندارد، دوري كند. به عبارتي، وقتي انسان مي‌خواهد عبادتي را انجام دهد يا علمي از علوم معنوي بياموزد، اوّل بررسي كند كه نسبت به آن اشتها و رغبت روحي دارد يا خير. به زور به خودش تحميل نكند.

گاهي اوقات انسان در حالي كه اشتها و رغبتي ندارد، غذاهاي معنوي را به زور به خودش تحميل مي‌كند. مثلاً فلان جلسه را گفته‌اند خيلي جلسه‌ي خوبي است، چون شخصي كه آنجا صحبت مي‌كند خيلي بامعنويت است، انسان عظيم‌القدر و عارف واصلي است. فرد مي‌رود و مي‌بيند نه، خيلي به دلش نچسبيد و بهره‌اي نبرد؛ امّا چون گفته‌اند خيلي جاي مهمّي است، به زور خود را مجبور مي‌كند هر هفته به آنجا برود. عزيز دلم! چرا اين كار را مي‌كني؟ جايي كه تو اشتها نداري، هيچ رغبتي به آنجا نداري، به زور به خودت تحميل نكن.

اعبادت مستحب، جلسه، كتابي كه مي‌خواني يا هر نوع غذاي روحي ديگري كه به آن رغبت نداري، اگر به زور به خود تحميل كني، سازندگي كه ندارد، زيان و تخريب هم به دنبال دارد و تو را از اعمال و عبادات مستحب و جلسات يا كتب ديني و عرفاني زده و منزجر مي‌كند. پس در غذاهاي روحي هم علاوه بر گرسنگي، اشتها نيز لازم است.[61]

***

 

(ادامه‌ي حديث): سپس حضرت7 فرمودند: وَ لا تَأكُل إِلاّ عِندَ الجُوعِ: و جز در هنگام گرسنگي نخور.

 

گرسنگي واقعي

در بسياري از مواقع ما غذا مي‌خوريم بي‌آنكه واقعاً گرسنه باشيم. بعضي اوقات هم احساس گرسنگي كاذب داريم، به‌خاطر اينكه نسبت به ساعت و وقت و مكان شرطي شده‌ايم؛ والاّ واقعاً وجودمان نياز ندارد. مثلاً معده‌ي ما عادت كرده است وقتي فلان ساعت مي‌رسد يا در فلان مكان حضور مي‌يابد، اسيد ترشّح كند و در اثر ترشّح اسيد، احساس گرسنگي به‌وجود مي‌آيد. اين در حالي است كه بدن ما در آن زمان نياز واقعي به غذا ندارد. حضرت فرمودند: نخور مگر اينكه واقعاً گرسنه باشي.

پس در خوردن، دو چيز مطرح است: يكي نياز و احتياج به غذا، كه جوع و گرسنگي است، ديگري اشتياق و طلب و رغبت به غذا، كه اسمش اشتهاست. هر دوي اينها لازم است؛ يعني وقتي غذا بخور كه هم گرسنه باشي و واقعاً به غذا نياز داشته باشي و هم اشتهاي روحي به خوردن غذا داشته باشي. اگر غذايي كه قبلاً خورده‌اي، هنوز هضم نشده است، چرا دوباره به سراغ غذا مي‌روي؟ وقتي گرسنه نيستي، هنوز غذاي قبلي در معده‌ات است، نخور. بگذار غذاي قبلي هضم شود.

در غذاي روحي هم امر به همين قرار است. اگر معرفت و علمي كه قبلاً آموخته‌اي هنوز جذب وجودت نشده و ميوه نداده است و در تو روحيات لطيف، اخلاق نيكو و اعمال صالح ايجاد نكرده است؛ چرا دنبال معرفت و علم جديد مي‌روي؟ وقتي به دستورات قبلي كاملاً عمل كردي و بهره‌ي آنها را بردي و به نكته‌ي جديد و دستورالعمل جديد نياز پيدا كردي، بيا به دنبال آن. پس در غذاي روحي هم اوّلاً شخص وقتي غذاي روحي را بخورد كه نياز و احتياج به آن داشته باشد. ثانياً براي كسب معرفت جايي و نزد كسي برود كه به آن جا و آن شخص رغبت و ميل و اشتياق دارد. به صِرف تعريف و تمجيد ديگران، آنچه را كه به آن رغبت ندارد، بيهوده به خود تحميل نكند. البتّه اين بدان معنا نيست كه آنچه به آن رغبت ندارد بد است، بلكه متناسب با شرايط روحي او نيست. مثلاً ممكن است در جلسه‌اي شركت كرده باشد كه از سطح نياز او بالاتر و يا پائين‌تر است، يا سبك جلسه با روحيّات او سازگار نيست. چون ممكن است در جلسه‌اي بيشتر بر خوف و ادب و يا بر رجا و محبّت تأكيد شود و روحيات او نقطه‌ي مقابل روند آن جلسه باشد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): امام7 در ادامه فرمودند: وَ إِذا أَكَلتَ فَكُل حَلالاً: هنگامي هم كه مي‌خواهي چيزي بخوري، لقمه‌ي حلال بخور.

 

غذاي حلال جسم و روح

نقش غذاي حلال در سير الي الله بحث بسيار دقيقي است. غذا علاوه بر نيروي جسماني، انرژي سير معنوي ما را هم تأمين مي‌كند. همين غذاي مادي كه فرد مي‌خورد به او انرژي مي‌بخشد تا در جلسه‌اي بنشيند، به بحث گوش دهد، دل دهد و از آن استفاده كند. اگر غذا نخورده بود، براي اين‌ كار انرژي نداشت. نمازي كه فرد مي‌خواند با انرژيي است كه غذا در او ايجاد كرده است. خصوصيات روحي و رواني ما هم متأثّر از غذاست. غذا در نوع روحيات و رفتارهاي انسان نقش تعيين‌كننده‌اي دارد. خداي متعال به پيامبران خطاب كرد: يا أَيُّهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيِّباتِ وَ اعمَلُوا صالِحاً:[62] اي پيامبران، لقمه‌ي پاك و حلال بخوريد تا عمل صالح انجام دهيد.

لقمه خيلي مؤثّر است. هر لقمه‌اي نمي‌تواند روحيات لطيف معنوي در انسان ايجاد كند. با هر غذا و خوراكي نمي‌شود به مدارج معنوي رسيد. روايت داريم كسي كه چهل روز غذاى حلال بخورد قلبش نورانيت پيدا مي‌كند.[63] پس لقمه‌ي حلال آثارى دارد؛ براي انسان نورانيت قلب مي‌آورد و انرژي عبادت و حال معنوى در انسان ايجاد مي‌كند. همان‌طور لقمه‌ى حرام تاريكى دل و روح مى‌‌آورد. انرژى خباثت، معصيت و گناه در انسان مي‌آفريند.

گاهى شخصي مراجعه مي‌كند و مي‌‌گويد: من ديگر از دست خودم خسته شده‌ام. مي‌گويم: چه شده است؟ مي‌گويد: من همه‌ى تلاشم را مي‌كنم كه فلان كار را كه مي‌دانم درست نيست، مرتكب نشوم، مثلاً دروغ نگويم، غيبت نكنم، حسد نورزم، به گناه ميل نكنم؛ ولي بالأخره غيبت از دهانم بيرون مي‌آيد، بالأخره دروغ مي‌گويم. از دست خودم خسته شده‌ام. بعضي وقت‌ها مي‌بينم بنده‌ي خدا راست مي‌گويد. همه‌ي سعيش را مي‌كند؛ ولي نمي‌تواند مانع سرزدن گناه از وجودش شود. كمي كه دقيق مي‌شوم مي‌بينم مشكل از لقمه‌اي است كه او مي‌خورد. اين لقمه‌ است كه انرژي گناه و اخلاق زشت را در او ايجاد مي‌كند و تا لقمه‌اش پاك و حلال نشود، تلاش‌هايش اثري نخواهد داشت.

در سير و سلوك تا انسان لقمه‌‌ي حلال نخورد، ذكر، عبادت، نماز و شب زنده‌داري‌اش هيچ دردي را دوا نخواهد كرد و اثري نخواهد بخشيد. اينكه در روايات، طلب رزق حلال نُه‌دهم عبادت شمرده شده است،[64] به همين خاطر است.[65] اينكه برخي از بزرگان فرموده‌اند نُه‌دهم راه سلوك را رزق حلال طي مي‌كند، همين است. چون عبادت، ذكر، خلوت، اطاعت، وقتي اثر مي‌گذارد كه انسان لقمه‌ي حلال خورده باشد. به اين ترتيب لقمه‌ي حلال خيلي مهم است. از اين‌رو امام صادق7 فرمودند: وقتي هم كه خواستي بخوري، لقمه‌ي حلال بخور. حال كه در مكتب امام صادق7 طالب سلوك الي الله شدي، بدان كه انسان با لقمه‌ي حرام و شبهه‌ناك به جايي نمي‌رسد.

آنچه گفته شد عيناً در مورد لقمه‌ و غذاي روحاني هم صادق است. همان‌طور كه لقمه و غذاي ظاهري وجود دارد، لقمه‌ي باطني و معنوي هم هست. لقمه‌ي حلال بخوريد. هر كس گفت: من عارف و اهل معرفتم و مكتب و مجلس سير و سلوك دارم، به صرف ادّعا نمي‌شود سر سفره‌ و پاي صحبت او نشست.

در اين زمينه روايات فراواني از اهل‌بيت: داريم. اميرالمؤمنين7 به كميل كه از اصحاب سرّ آن حضرت بود، فرمودند: يا كُمَيلُ لا تَأخُذ إِلاّ عَنّا تَكُن مِنّا:[66] اي كميل جز از ما اهل‌بيت نگير تا از ما اهل‌بيت باشي.

هر كس كشف و كرامت يا تخته‌پوست و خانقاهي داشت، صلاحيت ندارد سر سفره‌اش بنشينيم. نشستن سر هر سفره‌اي جز سفره‌ي اهل‌بيت: ضرر دارد. لقمه‌ي حرام است. اگرچه آن لقمه غذاي مقوّي باشد؛ ولي غذاي حرام است. از اين رو برخي كه در سير و سلوك به بحث ولايت بي‌توجّه‌اند و آن را بي‌‌اثر تلقّي كرده‌اند، اشتباه بزرگي مرتكب شده‌اند.

گرچه صوفي سنّي‌اي هم اگر حرف حقّي دارد از كنار سفره‌ي اهل‌بيت: دارد.[67] امام باقر7 فرمودند: هر جاي عالم كه بگرديد، به شرق عالم برويد يا به غرب آن، علوم حقيقي و معارف حقيقي را نمي‌يابيد و پيدا نمي‌كنيد مگر سر سفره‌ي ما اهل‌بيت.[68] هر جاي دنيا هم كه لقمه‌ي مغذّي و مقوّي سر سفره‌اي هست، از سفره‌ي اهل‌بيت: به آنجا رفته است. از اين رو فلان صوفي اهل‌سنّت هم اگر صاحب معرفت يا كرامت شده، ريزه‌خوار سفره‌ي اهل‌بيت: است، اگر چه خودش نمي‌داند؛ چون آب گواراي معارف الهيّه جز از سرچشمه‌ي اهل‌بيت: در اين عالم جاري نشده است. اميرالمؤمنين7 فرمودند: يَنحَدِرُ عَنِّي السَّيلُ:[69]‏ همه‌ي سيل فيوضاتي كه در اين عالم جاري شده، از قلّه‌ي وجود منِ علي است. كس ديگري كاره‌اي نيست.

ذكر و فكر و دستورالعمل صحيح سلوكي كه احياناً در طريقت‌هاي اهل‌سنّت يا طريقت‌هايي كه در عين شيعه بودن، از مسير اهل‌بيت: منحرف شده‌اند، پيدا مي‌شود، آن هم از سفره‌ي اهل‌بيت: است؛ ولي پيروان آنها با وجود لقمه‌ي حلال، سراغ لقمه‌ي مغذّي حرام و غصبي رفته‌اند. آن طريقت‌ها لقمه را از اهل‌بيت: گرفتند؛ ولي غصب كردند و خود اهل‌بيت: را انكار كردند. مثل پايه‌گذاران مذاهب اربعه‌ي فقهي اهل تسنّن كه مطالب خود را از سر سفره‌ي امام صادق7 برداشتند، امّا حرام‌خواري كرده و براي خود دكّاني باز كردند. از اين رو اگر چيز به دردخورى سر سفره‌ي ابوحنيفه، شافعي، احمد حنبل و مالك‌بن انس پيدا شود، از سفره‌ي امام صادق7 به آنجا رفته است. آنها ولايت اهل‌بيت: را انكار كردند و اين لقمه‌ها را عرضه نمودند؛ لذا لقمه‌هايشان غصبي و حرام است. كسي كه سر سفره‌ي آنها بنشيند، حرام‌خواري كرده است. جز سر سفره‌ي اهل‌بيت: انسان سر هر سفره‌اي نشست، اگر چه غذاي آن سفره لذيذ و مقوّي باشد، ولي غذاي حرام است.

***

 

(ادامه‌ي حديث): حضرت7 فرمودند: وَ سَمِّ اللهَ: (وقتي هم كه خواستي شروع به خوردن غذا كني) خدا را ياد كن و نام خدا را ببر.

 

توجّه به رزّاقيّت حضرت حق

اين فرمايش حضرت يعني اين كه انسان بايد دقّت داشته باشد سر سفره‌ي چه كسي نشسته است، اين رزق را چه كسي به او داده است، مهمان سفره‌ي چه كسي است، رزّاق كيست. خدا را نام ببر. مثل قارون نگو خودم زحمت كشيدم، اين لقمه را تهيه كردم.[70] نگو فلاني به من لطف كرد و اين لقمه را داد و من خوردم. صاحب سفره را ببين. سَمِّ اللهَ. ببين چه كسي تو را سر سفره‌اش دعوت كرده و برايت سفره گسترانده است؟ رزّاق تو كيست؟ چه در رزق مادّي و چه در رزق معنوي.

شما هم اگر سر سفره‌ي اين جلسه مي‌نشينيد،[71] سَمِّ اللهَ؛ خدا را ياد كنيد. نكند خداي ناكرده توجّه شاگرد به يك بنده‌ جلب شود. نكند بگويد از فلاني خيلي استفاده مي‌كنيم و براي او استقلالي تصوّر كند. سَمِّ اَللهَ. بگويد خدا سفره پهن كرده است. كسي را هم به عنوان پيش‌خدمت يا گارسون يا گذاشته كه پذيرايي كند. صاحب سفره غير از پيش‌خدمت است. آن كه در اين جلسه پذيرايي مي‌كند، پيش‌خدمت است. صاحب سفره خداي متعال است. از اين‌رو حضرت فرمودند: سَمِّ اللهَ: خدا را ياد كن، خدا را نام ببر، نكند غير خدا را نام ببري كه خيلي باخته‌اي. قرار بود با آمدن به اين جلسه موحّد و يكتاپرست شوي؛ ولي از يك فرد براي خودت بت ساخته‌اي و بت‌پرست شده‌اي.

از قدح‌هاي صور كم باش مست                    تا نباشي بت‌تراش و بت‌پرست

اين صورت‌هاي ظاهري تو را مست نكند، كه اگر مست اينها شدي، بت‌تراش و بت‌پرستي. خودت بت تراشيده‌اي و به پرستيدنش مشغول شده‌اي. غير خدا را نبين. اين خداست كه خواسته است از دهان كسي الفاظي بيرون بيايد. اين فرد اگر خيلي هنر داشته باشد، مي‌تواند يك ني تو خالي باشد كه ديگري در او مي‌دمد. مثل بلندگو. بلندگو وقتي بلندگوي خوبي است كه پارازيت و صدايي به صداي گوينده اضافه نكند. يعني عين صداي گوينده را صاف به بيرون منعكس كند. اگر اين‌گونه شد، بلندگوي خوبي است. امّا اگر علاوه بر صداي گوينده چند پارازيت و سر و صدا هم اضافه كرد، آن‌وقت خوب نيست. از اين رو اگر گوينده، گوينده‌ي خوبي باشد، بايد هيچ از خود نداشته باشد، بايد مثل نيِ تو خالي بر لب ني‌زننده باشد كه خدا در او بدمد و از دهان اين گوينده صدا بيرون بيايد. آن‌وقت از اين گوينده صداي خدا را آشكارا مي‌توان شنيد.

گوينده‌اي خوب است كه هيچ از خود نداشته باشد، مثل ني تهيِ تهي باشد. ني در زبان فارسي يعني نه، هيچ، يعني لا به زبان عربي. هيچ نباشد. اين هيچ نبودن، همان مقام عبوديت و فنا است. عبوديت و فنا يعني خالي بودن از خود. هيچ نباشد. نيِ خالي باشد. نه سليقه‌اي، نه هنري، نه فهمي، نه ادّعايي، هيچ از خود نداشته باشد. خاليِ توخالي باشد. ‌وقتي خالي بود، صداي خدا را از او آشكارا مي‌توان شنيد.

در پس آينه طوطي صفتم داشته‌اند             آنچه استاد ازل گفت بگو مي‌گويم

از اين رو حضرت فرمودند: سَمِّ اللهَ: خدا را نام ببر. نكند غير خدا را نام ببري، نكند خود يا مخلوق ديگري را سبب رزق خود بداني. رزّاق خود خداست، چه رزق مادّي، چه رزق معنوي.

***

 

(ادامه‌ي حديث): سپس فرمودند: وَ اذكُر حَديثَ الرَّسُولِ مَا مَلأَ َآدَميٌّ وِعاءً شَرّاً مِن بَطنِهِ‏: اين حديث پيامبر6 را به خاطر بياور: بني‌آدم هيچ ظرفي را انباشته نكرد بدتر از معده‌ي خود.

 

پرهيز از پرخوري

پزشك‌ها مي‌گويند پرخوري زيان‌هاي وحشتناك جسمي دارد. علاوه بر آن، غذاهاي اضافه‌اي كه انسان به خود تحميل مي‌كند، معده را سنگين مي‌كند و باعث مي‌شود لطافت‌هاي روحي آسيب ببيند و انسان ديگر حال عبادت و معنويت نداشته باشد. معده‌ي سنگين كجا و قلب نوراني كجا؟

اندرون از طعام خالي دار                                     تا در آن نور معرفت بيني

انسان با پرخوري، سنگين و كسل و خواب‌آلوده مي‌شود. نه دل انسان پرخور نوراني است، نه ذهن او تيز و بيدار و هشيار است و نه بدنش فرز و پرتحرّك و فعّال است. در اثر پرخوري انواع بيماري‌ها هم به بدن انسان تحميل مي‌شود كه پزشكان در بحث زيان‌هاي پرخوري و چاقي، به آنها پرداخته‌اند. با پرخوري چربي‌هاي اضافه دور قلب جمع مي‌شود و انواع بيمارهاي مختلف به سراغ انسان مي‌آيد. اين پرخوري جسمي است. پرخوري روحي هم همين‌گونه است.

برخي مدام علم و معرفت مي‌اندوزند، كتاب‌هاي عرفاني مي‌خوانند، به جلسات ديني و عرفاني مي‌روند، شنبه فلان‌جا، يكشنبه فلان‌جا، دوشنبه فلان‌جا، صبح فلان‌جا، شب هم فلان‌جا. مدام به جلسات مي‌روند. اين همه مي‌خوري پس چه وقت مي‌خواهي هضم كني؟ كي مي‌خواهي عمل كني؟ چه وقت مي‌خواهي بهره ببري؟ اين‌طور كتاب خواندن و جلسه رفتن چه فايده‌اي دارد؟

معلومات هم وقتي بدون به‌كار بستن، روي هم انباشته شد، حال عبادت را از انسان مي‌گيرد. غرور مي‌آيد كه من خيلي معلومات دارم، جلسات عرفاني زيادي مي‌روم، خيلي پير و مرشد در طريقت ديده‌ام و محضرشان را درك كرده‌ام. در اثر همين غذا‌هاي علمي و معرفتي زياد كه خورده، غرور و انانيّت‌ و مشكلات معنوي بسيار ديگري در او به‌وجود مي‌آيد. بگذار غذايت هضم شود. بگذار حقيقت آن آموزه‌ها در وجودت محقّق شود و مصداق يابد. آن لقمه‌اي را كه خوردي هضم كن، آن‌وقت در پي غذاي بعد برو. روي هم انباشته نكن.

***

 

(ادامه‌ي حديث): فَإِن كانَ وَ لا بُدَّ فَثُلُثٌ لِطَعامِهِ وَ ثُلُثٌ لِشَرابِهِ وَ ثُلُثٌ لِنَفَسِهِ‏: اگر از خوردن ناگزيري، يك سوم را براي غذا و يك سوم را براي آب و يك سوم را براي تنفّس معده ( گازهاي معده) قرار بده.

لازمه‌ي حيات، خوردن نيست

حضرت7 فرمودند: اگر از خوردن ناگزيري. اين يعني خوردن از سر ناچاري باشد؛ نه اينكه خود غذا خوردن هدف شود و شخص لذّت‌جويانه غذا بخورد و شكم‌چراني كند. علاوه بر اين مي‌شود فهميد بعضي‌ها ناگزير از خوردن نيستند. يعني ممكن است آدمي زنده باشد، سرحال و پرانرژي هم باشد؛ امّا غذا نخورد. گر چه اغلب خلق ناچارند غذا بخورند. امّا شرط زنده ماندن غذا خوردن نيست. نمونه‌ي بارز آن اصحاب كهف‌اند. سيصد و اندي سال غذا نخوردند؛ امّا زنده ماندند. اگر ما هم در كهف اهل‌بيت: وارد شويم، (كَهفُ الحَصينِ وَ غياثُ المُضطَرِّ المُستَكينِ[72]) آن وقت مي‌بينيم شرط زنده بودن، غذا خوردن نيست. خود من بزرگاني را مي‌شناختم كه سال‌هاي سال زنده بودند و لقمه‌اي نخوردند. اينكه آدم غذا نخورد، چيز بزرگي نيست. نمونه‌اش مرتاض‌هاي هندي‌اند. آنها مي‌گويند: ما را زنده دفن كنيد. آنها را در تابوت قرار داده و در قبر مي‌گذارند و خاك مي‌ريزند. سه، چهار ماه بعد قبر را مي‌شكافند و مرتاض زنده بيرون مي‌آيد. اينكه من مي‌گويم كسي را مي‌شناسم كه غدا نخورده و زنده مانده، خيلي به نظرتان بزرگ نيايد. كرامات را خيلي به حساب كمالات نگذاريد. حساب كمالات از كرامات و خوارق عادات جداست.

خدا حاج‌آقا دولابي را رحمت كند. ايشان مي‌فرمود: معروف است كه اميرالمؤمنين7 در طول عمر شصت و سه ساله‌ي خود بيش از پانزده مَن نان جو چيزي نخوردند. سپس مي‌فرمود: بعضي‌ها تعجّب مي‌كنند كه كسي شصت و سه سال عمر كند و در طول عمرش فقط پانزده من نان جو بخورد و اين همه هم قوي باشد كه در ميدان جنگ، روبه‌روي عمرو بن عبدود و ديگر قهرمانان عرب، آن‌گونه مقتدرانه و پيروزمندانه بجنگد! چطور ممكن است؟ ايشان مي‌فرمود: تعجّب ندارد كه اميرالمؤمنين7 پانزده من نان جو خوردند و زنده و قوي بودند؛ عجيب اين بود كه اميرالمؤمنين7 چطور آن پانزده من نان جو را خوردند! شرط زنده ماندن اميرالمؤمنين7 غذا خوردن نبود. اينها را هم كه خوردند براي اين بود كه با دوستانشان مدارا كنند تا آنها وقتي غذا مي‌خورند خجالت نكشند؛ بگويند بالأخره مولاي ما هم گاهي چند لقمه‌اي مي‌خوردند.

 

با معرفت و محبّت، عمل هم بايد كرد

حضرت فرمودند: اگر ناگزيري از غذا خوردن، يك سوم حجم معده را غذا بخور، يك سوم هم مايعات و يك سوم را هم خالي بگذار تا معده جا داشته باشد عمليات هضم غذا را به‌راحتي انجام دهد.[73] اين در غذاي جسماني است.

غذاي روحاني هم همين‌طور است. فَثُلُثٌ لِطَعامِهِ وَ ثُلُثٌ لِشَرابِهِ وَ ثُلُثٌ لِنَفَسِهِ: يك سوم را براي علم و معرفت، يك سوم را هم براي محبّت و ولايت اختصاص بده و يك سوم را هم خالي بگذار. همان‌طور كه معده وقتي مي‌خواهد غذاهاي مادّي را هضم كند بايد جاي خالي داشته باشد تا بتواند فعّاليت كند؛ وقتي يك سوم علم آموختي و يك سوم محبّت اهل‌بيت:كسب كردي؛ يعني يك سوم سر سفره‌ي قرآن و روايات نشستي علم و معرفت آموختي، يك سوم هم سر سفره‌ي اهل‌بيت عصمت و طهارت: نشستي، عشق‌بازي كردي، محبّت، ولايت و لطافت‌هاي روحي و معنوي نسبت به اهل‌بيت: پيدا كردي و ابراز نمودي؛ يك سوم را هم خالي بگذار كه به اقتضاي آنها عمل كني و آنها را در وجودت پياده كني.

شايد بتوان از اين عبارت اين‌گونه نيز برداشت كرد كه بخشي از عمرت را براي كسب دنيا و بخش ديگر را براي كسب آخرت و معنويت صرف كن و بخشي را هم براي پرداختن به استراحت و تفريحات حلال خالي بگذار. اين مطلب در احاديث اهل‌بيت: كراراً مورد تأكيد قرار گرفته است.[74] حضرت7 فرمودند اين سه دستور براي رياضت نفس است.

***

(ادامه‌ي حديث): حضرت در ادامه فرمودند: وَ أَمَّا اللَّواتي فِي الحِلمِ فَمَن قالَ لَكَ إِن قُلتَ واحِدَةً سَمِعتَ عَشراً؛ فَقُل إِن قُلتَ عَشراً لَم تَسمَع واحِدَةً: امّا سه موردي كه در خصوص حلم و بردباري است؛ (نخست اين كه) اگر كسى به تو گفت: اگر كلمه‌اى به من بگويى، ده جواب از من خواهي شنيد؛ تو روحيه‌ات طورى باشد كه به او بگويى: اگر تو ده تا هم بگويى، يك جواب از من نخواهي شنيد.

 

تحريك ناپذيري از سخن ديگران

اين خيلى مهم است كه انسان براي هضم كردن لقمه‌ى بدگويى‌هاي مردم، هاضمه‌اي قوي‌ داشته باشد. حديثى داريم كه مؤمن، خلق را مثل شتران مي‌داند،[75] معناي اخلاقي و عرفانى‌اش اين است كه مؤمن از چند نظر مثل شتر است. شتر بسيار صبور، زحمتكش و بار‌كش است، حيوانى است كه كمتر چشمش به غذايى است كه صاحب و اربابش به او مي‌دهد، خار بيابان (رزق خداداد) را مي‌خورد، بار مردم را به منزل مي‌رساند و ... . يك معنايش اين است كه شتر خار مي‌خورد و براى مردم كار مي‌كند. هاضمه‌ي شتر بسيار قوى است. خار‌هاى بسيار تيز و خشن را مي‌جود، مي‌خورد، مي‌بلعد و هضم مي‌كند. روحيه‌ى مؤمن هم همين‌طور است. انتقاد‌ها، عيب‌جويي‌ها، مذمّت‌ها، دشنام‌ها، سخنان ياوه‌اى را كه ديگران در مورد او مي‌گويند، مي‌شنود؛ امّا مثل شتر كه خار‌ها را مي‌خورد و دم بر نمي‌آورد، مؤمن هم مي‌خورد و دم بر نمي‌آورد. از يك سو از مردم دشنام و نكوهش مي‌شنود، از سوي ديگر خدمتگزار مردم است و بار آنها را بر دوش مي‌كشد.

نمي‌دانم واقعاً اين مطالب را فقط براي ياد گرفتن و حفظ كردن الفاظ آن مي‌خوانيم يا قصد داريم مصداق آنها شويم؟ خودمان را در زندگي، در محيط خانه، محيط كار و جامعه، محك بزنيم؛ آيا واقعاً اين‌گونه‌ايم؟ چون ياد گرفتن و تكرار كردن اين واژه‌ها و به كار نبستن آنها، جز اينكه بار مسئوليت ما را دشوار‌تر كند، اثري ندارد. انسان بايد روحيه‌اى پيدا كند كه بتواند نكوهش‌ها، شماتت‌ها، دشنام‌ها و بد‌گويى‌هاى خلق را به راحتى هضم كند. مبانى معرفتي صحيح و عميق، انسان را به اينجا مي‌رساند.

اگر انسان به معرفت برسد، حرف‌هاى خلق برايش موضوعيت ندارد و تأثير‌گذار نيست. ستايش و نكوهش آنها روي او اثر نمي‌گذارد. به درون خود مي‌نگرد كه چه‌كاره است. اگر ستايشش كردند؛ امّا او در درون خود ديد كه ستايش‌ها ناشي از عدم شناخت واقعي اوست، يا ستايش‌ها ناشى از تملّق و چاپلوسى ستايش‌كننده‌هاست؛ اگر به او گفتند عجب آدم بزرگوار و دانشمند عظيم‌القدر و عارف بزرگ و راه رفته‌ و به مقصد رسيده‌اي هستيد، عجب انسان والا و وارسته‌اي هستيد؛ امّا در درون خود ديد اين تعريف‌ها در او مصداق ندارد؛ سرمست نمي‌شود. متقابلاً اگر به او دشنام دادند، بدي گفتند و او در درون خويش ديد كه به لطف و فضل الهى آن چيز‌هايى كه در مورد او مي‌گويند واقعيت ندارد؛ اين حرف‌ها بر او بي‌اثر خواهد بود و او را برافروخته و ناراحت نمي‌كند.

فردي كه يقين دارد در جيبش يك ميليون تومان پول هست، اگر كسي به او بگويد فقير! تهى‌دست! بي‌چيز! ندار! در اثر اين حرف‌ها احساس فقر نمي‌كند. او مي‌داند در جيبش پول دارد، ديگران هرچه مي‌خواهند بگويند. يا اينكه وقتى كسى به شدّت گرسنه است، اگر كسى در مورد او بگويد فلانى چه غذا‌هاى عالي‌اي مي‌خورد، تا به حال طعم گرسنگى را نچشيده است. او كه خودش مي‌داند معده‌اش خالى است، تعريف‌هاي آن شخص روى احساس گرسنگي‌اش تأثير نمي‌گذارد.

انسان وقتى به واقعيت‌هاى درون خود توجّه داشته باشد، نه ستايش‌هاى بي‌مورد او را مست و مغرور مي‌كند، نه نكوهش‌هاى نابجا او را آزرده و رنجور مي‌سازد؛ لذا مي‌تواند توهين‌هاى خلق را به راحتى تحمّل ‌كند. كسى كه براى رضاى خدا قدم بر مي‌دارد و احساس مي‌كند خداى متعال از او راضى است، اگر تمام خلق به او دشنام بدهند و بد بگويند، قضاوت و بدگويي مردم براى او چه اثر و ارزشى دارد؟ او يك محبوب دارد و فقط نظر محبوبش براى او مهم است. ديگران هرچه مي‌خواهند بگويند.

ان‌شاء‌الله خدا طبع ما را خنك كند. طبع خنك طبع بهشتى است. طبع داغ طبع دوزخى است. دوزخ داغ است. آدم‌هايى كه زود عصبانى مي‌شوند، در اثر خشم به هيجان مي‌آيند و غضب آنها را داغ مي‌كند؛ طبعشان جهنّمي است. حرارتي كه در وجود فرد غَضوب است، حرارت دوزخ است. امّا آدم‌هايى كه بهشتى‌اند، طبع خنكى دارند و زود داغ نمي‌شوند، به هيجان نمي‌آيند، عصبانى نمي‌شوند، غَضوب نيستند، حليم و بردبارند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ مَن شَتَمَكَ فَقُل لَهُ إِن كُنتَ صادِقاً فيما تَقُولُ فَأَسأَلُ اللهَ أَن يَغفِرَ لي وَ إِن كُنتَ كاذِباً فيما تَقُولُ فَاللهَ أَسأَلُ أَن يَغفِرَ لَكَ: و اگر كسى به تو دشنام يا نسبت بدى داد، (مثلا‌ً گفت: دزد، دروغگو، سوء استفاده‌گر، آلوده، كثيف و ...) بگو: اگر تشخيص شما درست است و آنچه شما مي‌گوييد حقيقت دارد و واقعيت را صادقانه بيان مي‌كنيد كه من اين‌گونه‌ام؛ از خداى متعال مي‌خواهم به خاطر اين زشتى‌ها و بدى‌هايى كه دارم، مرا ببخشد؛ ولى اگر متقابلاً شما در گفتن اين سخنان صداقت نداريد، دروغ مي‌گوييد و من اين‌گونه نيستم و شما به دروغ اين نسبت‌ها را به من مي‌دهيد؛ از خدا مي‌خواهم از شما در گذرد و گناه دروغگويى‌اتان را ببخشايد.

 

احتمال وجود عيب و نقص در خود دادن

اين دستور خيلى مطلب بزرگي است. حرف زدن از آن آسان است. إن‌شاءالله خداى متعال ما را مصداق اين تعاليم امام صادق7 قرار ‌دهد. فقط انسانى كه درونش را ملاك قرار داده و قضاوت ديگران ملاك اعمالش نيست، مي‌تواند به اين آموزه‌ها عمل كند. انسان بايد در دل اين‌گونه باشد نه در زبان.

اغلب ما، بي آن كه خودمان متوجّه باشيم، در ذهن و درونمان چنان تصوير بي‌عيب و نقصى از خود داريم كه وقتى كسى نسبت عيب يا نقصي به ما مي‌دهد، اصلاً احتمال درستي آن را نمي‌دهيم. دليل وجود چنين تصويري هم نوع عكس‌العملى است كه نشان مي‌دهيم. غالب ما اين‌گونه‌ايم كه اگر كسى به ما بگويد بُزدل، بخيل، رياست‌طلب و ...، مي‌گوييم: خودتى! يك لحظه هم تأمّل نمي‌كنيم كه ببينيم شايد اين فرد درست تشخيص داده و من اين‌گونه‌ام و واقعاً چنين عيبى دارم. چنان تصوير بي‌عيب و نقصى از خودمان در ذهنمان ترسيم كرده‌ايم كه يك در ميليون احتمال نمي‌دهيم ممكن است اين بنده‌ى خدا ـ خواه دوست من است يا دشمن من، هر كس مي‌خواهد باشد ـ واقعاً درست تشخيص داده و عيبى را كه در من هست، مي‌گويد. يك لحظه فكر نمي‌كنيم كه واقعاً با اين نسبت مطابقت داريم يا خير. بنا را بر اين گذاشته‌ايم كه كاملاً بي‌عيب و نقصيم.

تا وقتى انسان احتمال وجود كوچك‌ترين عيب و نقصى را در خود نمي‌دهد، چگونه مي‌خواهد رشد كند و بهتر شود؟ بيمار تا وقتى بيمار بودن خود را باور نكند نزد پزشك نمي‌رود، دارو مصرف نمي‌كند، معالجه نمي‌شود، سلامتى به دست نمي‌آورد. اوّل بايد قبول كند بيمار است.

 انسانى كه همه‌ى وجودش را بيمارى‌هاى اخلاقى و روحى در برگرفته، ولي وقتي كسى نسبت كوچك‌ترين بيمارى روحى و اخلاقى به او مي‌دهد، بي‌درنگ آن را به او بر مي‌گرداند و مي‌گويد: خودتى؛ چگونه انتظار رشد و رسيدن به سلامت اخلاقى دارد؟ از اين‌رو حضرت فرمودند: اگر كسى تو را شماتت كرد، شتم كرد، نسبت بد داد، احتمال بده آن فرد صادق باشد و درست بگويد. اگر هم شخص بسيار بدى است و هيچ حسن نيّتى نسبت به تو ندارد و كينه‌ى تو را در دل دارد، به دلش چه كار داري، شايد در حرفى كه مي‌زند، عيبى را كه در تو هست و تو تا به حال از وجود آن بي‌خبر بودي، به تو گوشزد مي‌كند. انسان بايد لحظه‌اى تأمّل كند.

كدام فرد چنين تحمّلى را دارد كه وقتى كسى از راه رسيد و شروع كرد او را به رگبار دشنام بستن، چنان خنكاى بهشتى در وجودش باشد كه به هيجان نيايد و عصباني نشود؟ خيلي حلم و بردباري مي‌خواهد. پس در اين‌گونه موارد قبل از اينكه جوابى بدهيم اندكى تأمّل كنيم، ببينيم نكند راست مي‌گويد، نكند من واقعاً شخصي دروغگو، حسود، دورو و بخيلم. اوّل چنين احتمالى بدهيم. اين‌گونه مي‌توانيم حتّي از دشمنى‌ها و عداوت‌هاى ديگران هم بهره ببريم.

 

مؤمن از دشمنش هم بهره مي‌برد

قريب به اين مضمون است كه يك بار ابليس بر حضرت عيسى‌بن‌مريم7 متمثّل شد. ايشان قطعه كلوخى زير سرشان گذاشته و خوابيده بودند. (حضرت عيسى7 خانه و زندگى ثابتي نداشتند و دائماً از اين شهر به آن شهر مي‌رفتند. سيّاح بودند.) ابليس به كنايه گفت: ماشاءالله عيسى عجب شخص زاهدى هستى! كلوخ زير سرت مي‌گذارى و مي‌خوابى؟ حضرت عيسى7 كلوخ را پرت كردند و سرشان را روي زمين گذاشتند. ابليس گفت: من قسم مي‌خورم كه ديگر به افرادي مثل تو حرف نزنم، هرچه مي‌گويم تو بهره مي‌برى. همين حرف هم كه زدم سبب شد تا بيشتر زاهدانه زندگى كنى و حتّى كلوخى هم زير سرت نگذارى.[76]

يك بار هم ابليس به حضرت يحيي7 گفت: فقط وقتي سير غذا مي‌خوري من خوشحال مي‌شوم و به نفوذ در تو اميدوار مي‌گردم. حضرت يحيي7 فرمودند: حال كه چنين است من با خدا عهد مي‌كنم تا زماني كه بميرم، سير غذا نخورم. ابليس هم گفت: من هم عهد مي‌كنم كه ديگر به بني‌آدم نصيحت نكنم.[77]

وقتى دشمن با عينك بدبينى جستجو مي‌كند و عيب‌ها را پيدا مي‌كند تا به رخ بكشد، مؤمن به جاى دنبال كردن عداوت، عيب‌هاى خود را به‌كمك دشمن مي‌بيند و كشف مي‌كند. شايد فرد عيوب خود را كاملاً جست‌و‌جو نكند و نتواند ببيند؛ چون نسبت به خود خوش‌بين است. ولى دشمنِ ريزبين و باريك‌بين، چه بسا عيب‌هايى را در فرد كشف كند كه واقعيت دارد؛ ولي خود فرد از آنها غافل بوده است. اين‌گونه است كه مؤمن مي‌تواند از دشمنش هم بهره ببرد. از اين‌رو حضرت صادق7 فرمودند: وقتى كسى گفت: چنين و چنانى، بگو: اگر راست مي‌گويى و من چنين عيوبى دارم، از خدا مي‌خواهم مرا ببخشد و اصلاح كند و به من توفيق دهد اين عيوب را از وجودم ريشه‌كن كنم. از تو هم متشكّرم كه مرا به  عيبم آگاه كردى، من بي‌توجّه بودم. اگر هم تو دروغ مي‌گويى و من چنين عيبى ندارم، از خدا مي‌خواهم تو را ببخشد.

 

دشمن‌دوستي و مهرباني مؤمن

مؤمن دشمن‌دوست و طالب خير دشمنش است. در حديثي آمده است كه جمعي از يهوديان در حضور حواريّون به عيسى بن مريم7 دشنام دادند و بدگويى كردند. حضرت عيسى7 هم شروع كردند به دعا كردن براى آنها. حواريّون عرض كردند: يا نبىّ الله! اينها به شما دشنام مي‌دهند و شما براى آنها دعاى خير مي‌كنيد؟ حضرت عيسى7 فرمودند: هر كس از آنچه در درون كيسه‌اش دارد انفاق مي‌كند.[78] يعني آنها در درونشان جز پليدى نيست، از اين رو پليدى بيرون مي‌ريزد؛ در درون من هم جز خير و خوبى و نيكى نيست، از من هم خير و دعا سرايت مي‌كند و سر مي‌زند. انسان هر چه را در كيسه دارد بيرون مي‌ريزد.

انسان مؤمن حتّى دشمنش را هم دوست مي‌دارد. چون دشمن دو وجه دارد. يكي وجهه‌ى دشمنى‌اش، يك وجهه هم آن‌كه مخلوق و ساخته‌ و آفريده‌ى محبوب مؤمن، يعني خداوند است. از اين جهت انسان مؤمن دشمنش را هم دوست مي‌دارد و طالب خير اوست و از اينكه مي‌بيند او خود را آلوده مي‌كند و با معصيت و ظلمى كه مي‌كند به خودش صدمه مي‌زند و آسيب مي‌رساند و خود را نابود و اذيت مي‌كند، از اينكه او با اين بدكارى‌ها به خود خسارت مي‌زند، مؤمن متأثّر و ناراحت مي‌شود و براي نجات او از معصيت و ظلم و خسارات مترتّب بر آن، دعا مي‌كند؛ چون او را دوست دارد.

عارف بايد دشمن‌دوست باشد. همان‌گونه كه خدا اين‌گونه است. صفت خدا اين است كه دشمنان خود را هم دوست مي‌دارد. با رحمت رحمانى‌اش با دشمنان هم با لطف و رحمت رفتار مي‌كند. به آنها رزق، حيات، قدرت و نعمت مي‌دهد. ببينيد خدا با دشمنان خود در اين عالم چه كار مي‌كند؟ چقدر با لطف و محبّت است! اولياى خدا هم اين‌گونه‌اند، دشمن‌دوستند.

روز بيست و يكم ماه مبارك رمضان بود. اميرالمؤمنين7 با آن حال عجيب در بستر بودند. همه‌ي وجود آن حضرت با سمّ كاريي كه عبدالرّحمان بن ملجم مرادى به شمشير خود زده بود، به شدّت مسموم بود و حضرت ساعت‌هاى آخر عمر را طى مي‌كردند. امام مجتبىٰ7 مي‌فرمايند: پياله‌ى شيري براى حضرت آوردند، چون پزشك گفته بود تا جاى ممكن به حضرت شير دهند؛ زيرا مي‌تواند در تأخير تأثير سم مؤثّر باشد. حضرت اندكى از شير نوشيدند، سپس فرمودند: حسن جان! اين پياله‌ى شير را به عبدالرّحمان بده.[79] به همان قاتل خود. اين يك نمونه‌ي دشمن‌دوستىِ امام7 است. شيعه بايد اين‌گونه باشد. بايد رنگ و بويى از اميرالمؤمنين7 داشته باشد. متخلّق به اخلاق الله باشد.

اميرالمؤمنين7 اگرچه در ميدان جنگ شمشير مي‌زدند و دشمنان خدا را از پا درمي‌آوردند؛ ولي شمشير زدن حضرت از سرِ كينه و براي خالى كردن عقده و دقّ‌دلى نبود. شمشير زدن ايشان مثل به كار افتادن تيغ پزشك جرّاح حاذق بود براى نجات جان بيمارى كه نزد او عزيزترين فرد است. پزشك با تيغ جرّاحى شكم فرزندش را پاره مي‌كند تا او را از بيمارى نجات دهد. اين تيغ گرچه مي‌بُرد و جراحت ايجاد مي‌كند؛ امّا مظهر بالاترين لطف و محبّت پزشك نسبت به فرزند بيمارش است. شمشير زدن اميرالمؤمنين7 در ميدان نبرد مثل تيغ جرّاح، از سر محبّت بود.

اين خيلى بزرگ است كه انسان بتواند دشمن خود را دوست بدارد و در حقّ او دعا كند و بگويد: خدايا، او متوجّه نيست، درست است كه به من بدى مي‌كند؛ امّا با ظلمى كه به من مي‌كند، درواقع به خودش ضربه مي‌زند. به من كه جز آنچه تو مقدّر كرده‌اى نمي‌رسد. آن را هم كه تو مقدّر كرده‌اى خير محض است. پس اين دشمن با اين ظلمى كه به من مي‌كند، به من ضررى نمي‌زند؛ چون آنچه از دست او صادر مي‌شود، به اذن تكويني تو است و تو هم به چيزى اذن وقوع نمي‌دهى مگر اينكه خير من در آن است؛ پس آنچه از دست او به من مي‌رسد، خير محض است؛ امّا او با اين انتخاب غلط و نيّت و تصميم پليدش، روح خودش را نابود مي‌كند و به خودش ضربه مي‌زند.

اميرالمؤمنين7 مي‌فرمايند: لايَكبُرَنَّ عَلَيكَ ظُلمَ مَن ظَلَمَكَ، فَإنَّهُ يَسعيٰ في مَضَرَّتِهِ وَ نَفعِكَ:[80] ظلم كسي كه به تو ستم روا مي‌دارد در نظرت خيلي بزرگ نيايد (كه نتواني آن را هضم كني و برايت عقده شود) زيرا او در جهت ضرر زدن به خود و سود رساندن به تو تلاش مي‌كند.

از اين‌رو مؤمن دعا مي‌كند و مي‌گويد: خدايا، اين فرد را متوجّه كن. او را از غفلت و گمراهى بيرون بياور. توفيق بده او هم ظلم و اراده‌ى ظلم را ترك كند.

كار بزرگى است كه انسان در حقّ دشمن خود دعاى خير كند و طالب خير او باشد.

پيامبر اكرم6 بارها در برابر آزار و اذيت دشمنان، به خداوند عرضه مي‌داشتند: اَللّهُمَّ اغفِر لِقَومي فَإِنَّهُم لايَعلَمونَ:[81] خدايا! قومم را ببخش، آنها ندانسته با من چنين مي‌كنند.

ظاهراً در جنگ احد بود، در آن شرايط عجيب كه اكثريت قريب به اتّفاق ياران رسول‌الله6 ناجوانمردانه پيغمبر6 را در ميدان نبرد، ميان انبوه دشمنان، تنها رها كردند و خودشان به كوه زدند و براى نجات جان خود فرار كردند و دشمن سنگى به سوي پيامبر6 پرتاب كرد كه پيشاني ايشان را شكافت و خون تمام صورت رسول الله6 را فراگرفت. سنگ ديگرى زد و دندانى از دندان‌هاى رسول الله6 شكست و بر زمين افتاد. پيامبر6 در حالي كه در يك قدمى شهادت بودند، اصحاب بى‌وفا، بزدل و راحت‌طلب را كه نجات جان خود را بر نجات جان رسول‌الله6 ترجيح دادند، نفرين نكردند، حتّي دشمنان را هم نفرين نكردند و در حالي كه خون از چهرة خويش مي‌زدودند؛ به خدا عرضه داشتند: اَللّهُمَّ اهدِ قَومي فَإِنَّهُم لايَعلَمونَ:[82] خدايا! قومم را هدايت كن، اينها جاهلند، نمي‌فهمند و نادانسته با من چنين مي‌كنند. حضرت رسول6 در يك قدمى شهادت بودند؛ ولى باز هم دعا كردند.

پس دستور دوم اينكه اگر كسى به تو نسبت بدى داد، بگو: اگر تو راست مي‌گويى و اين عيب در من است، خدا مرا به خاطر اين عيب ببخشايد و اصلاح كند و اگر تو اشتباه كردى و دروغ مي‌گويى و اين عيب در من نيست، اميدوارم خدا اين دروغگويى تو را ببخشايد.

(ادامه‌ي حديث): وَ مَن وَعَدَكَ بِالخَنا فَعِدهُ بِالنَّصيحَةِ وَ الرِّعاءِ: و اگر كسى تو را تهديد كرد و وعده داد كه آبرويت را مي‌برم (شخصيتت را به لجن مي‌كشم، كارى مي‌كنم كه ديگر نتوانى در جامعه سرت را بالا بگيرى) تو به او وعده‌ي خيرانديشى و مراعات حقوقش را بده. (وقتى اين حرف‌ها را زد، بگو: من به تو قول مي‌دهم جز خوبى و محبّت در حقّت نكنم، جز آنچه خير تو است به تو نگويم و جز مراعات حقوق تو و رعايت آبروى تو چيزى از من سر نزند.)

 

خيرخواهي مؤمن حتّي نسبت به دشمنش

همان‌طور كه گفته شد، مؤمن قلبي سرشار از محبّت و خيرخواهي براي خلق دارد و نه تنها براي عزيزان و دوستانش طالب خير است؛ بلكه خيرخواه بيگانه‌ها و حتّي دشمنانش است و همگان به او اميد خير دارند. در روايات معصومين: در توصيف مؤمن آمده است: اَلخَيرُ مِنهُ مَأمولٌ وَ الشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ:[83] از آنها اميد خير مي‌رود و همگان از شرّشان در امانند. لذا سالك الي الله بايد چنان حلم و بردباري داشته باشد كه تهديد و توهين ديگران او را برنياشوبد و به خيرانديشي و خيرخواهي‌اش براي همه‌ي خلق خدشه‌اي وارد نياورد.

گرچه براي عموم خلق جايز است پاسخ بدي را با بدي بدهند، چنان‌كه قرآن كريم فرموده: جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثلُها:[84] كيفر هر بدي، بدي مانند آن است؛ امّا براي سالكان و طالبان كمال، چنين كاري پسنديده نيست؛ بلكه آنها بايد پاسخ بدي را با بخشش و گذشت و خوبي كردن بدهند. چنان‌كه در ادامه‌ي همين آيه فرموده: فَمَن عَفا وَ أَصلَحَ فَأَجرُهُ عَلَی اللهِ‏: پس هركس ببخشد و راه آشتي در پيش گيرد، مزدش با خداست. و نيز چنان‌كه در توصيف اولوا الالباب، يعني صاحبان خردهاي ناب، فرموده: وَ يَدرَؤُنَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ:[85] و با نيكي كردن، بدي را از بين مي‌برند. و به مؤمنان امر فرموده: اِدفَع بِالَّتي‏ هيَ أَحسَنُ السَّيِّئَة:َ[86] بدي را با بهترين عمل پاسخ بده و  دفع كن. و در بيان احكام قصاص، ضمن اينكه اجازه‌ي عمل مشابه داده است؛ امّا همواره بر اينكه اگر ببخشيد و از مجازات كسي كه به شما آسيبي رسانده است صرف نظر كنيد، شايسته‌تر است، تأكيد نموده است.[87]

قرآن نتيجه‌ي با خوبي پاسخ گفتن به بدي‌ها را اين‌گونه بيان مي‌فرمايد: فَإِذَا الَّذي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَليٌّ حَميمٌ:[88] آن‌گاه كسي كه بين تو و او دشمني است به‌گونه‌اي مي‌شود كه گويا دوست صميمي تو است.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ أَمَّا اللَّواتي فِي العِلمِ فَاسأَلِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ وَ إيّاكَ أَن تَسأَلَهُم تَعَنُّتاً وَ تَجرِبَةً: امّا آن سه نكته‌اى كه در مورد علم مي‌خواهم به تو توصيه كنم؛ (نخست اين كه) آنچه را نمي‌دانى از دانايان بپرس؛ ولي مبادا براي به زحمت انداختن و امتحان كردن بپرسي.

 

ادب سؤال

در پرسيدن سؤال، اوّل بايد انسان يقين كند كه نمي‌داند. همين كه بخواهد يقين كند نمي‌داند، خيلى راه است؛ چون گاهى اوقات ما راحت‌طلب مي‌شويم. هر نكته‌ى مبهمى را زود سؤال مي‌كنيم. عزيزم! مغز خودت را هم به كار بينداز؛ چه بسا خودت بتوانى جواب سؤال را پيدا كنى. در علم راحت‌طلب نباش. ذرّه‌اى هم از خودت مايه بگذار. اندكى جستجو و تفكّر كن. كمى با مسئله درگير شو. چه بسا بتوانى جواب را در درون خودت پيدا كنى و نياز به سؤال كردن نباشد.

پس اوّل مطمئن شو كه جواب را نمي‌توانى پيدا كنى؛ بعد دنبال كسى برو كه صاحب صلاحيت علمى است. از هر كسى سؤال نكن؛ چون معلوم نيست جوابى را كه به تو مي‌دهد و راهي را كه به تو نشان مي‌دهد، درست باشد. افراد فاقد صلاحيت كه مورد سؤال قرار مي‌گيرند، معمولاً جواب‌هاي ناپخته و نادرستي مي‌دهند كه سؤال كننده را به اشتباه و بيراهه مي‌كشاند. پس آنچه را نمي‌دانى، از دانشمند، عالم و متخصّص آن رشته سؤال كن.

به هنگام پرسش نيز بر حذر باش از اينكه سؤال كردنت به قصد اذيت كردن يا خراب كردن و يا شكستن منزلت طرف مقابل باشد؛ يا به اين قصد باشد كه خود را و علم خود را به رخ او بكشي. از اين‌گونه سؤال كردن بپرهيز. گاهى اوقات سؤال‌هاى ما براي اين است كه مي‌خواهيم شخصي را بيازماييم و محك بزنيم، ببينيم چيزى بلد است يا نه. مي‌خواهيم سواد طرف را بسنجيم.

حضرت فرمودند: آنچه را كه نمي‌دانى، بپرس و از كسى هم بپرس كه عالم و كارشناس آن رشته است، از هر كسى نپرس؛ چون معلوم نيست جوابى كه به تو مي‌دهد درست باشد. پس سؤال بايد به قصد نيل به دانايى و آگاهى باشد؛ يعنى انسان واقعاً چيزى را نداند و بخواهد بر علم خود بيفزايد. قصد سؤال كننده فهميدن مطلبى براى خود باشد. قصدش اين نباشد كه طرف را محك بزند يا علم خود را به رخ او بكشد. مثلاً ممكن است كسي در مورد مسائل پيچيده‌ى فلسفى، علمى يا عرفانى، سؤالي سنگين بپرسد، ولي قصدش جواب نباشد؛ بلكه جواب را خودش بداند و بخواهد به طرف بفهماند كه هواى ما را هم داشته باش، اَنَا رَجُلٌ: من هم براى خودم كسى هستم. يا اينكه گاهى اوقات انسان سؤال مي‌كند براى اينكه طرف را اذيت كند. مي‌خواهد او را به تعب بيفكند.

قرآن كريم مي‌فرمايد: فَسئَلُوا أَهلَ الذِّكرِ إِن كُنتُم لا تَعلَمُونَ:[89] اگر نمي‌دانيد، ‌از اهل ذكر بپرسيد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ إيّاكَ أَن تَعمَلَ بِرَأيِكَ شَيئاً: بر حذر باش از اينكه به رأى خودت عمل كنى.

 

پرهيز از عمل به رأي خود

عبد جز به فرمان مولا عمل نمي‌كند. گاهى ما به سليقه‌ى خود عمل مي‌كنيم. سليقه‌ى خودمان را ملاك و معيار دين خدا قرار مي‌دهيم. مي‌گوييم به نظر من اين قشنگ‌تر است. فكر مي‌كنم اين‌گونه عمل كنم بهتر است.

 ‌سليقه‌ى شخصى و رأى خود، ريشه‌ي بسيارى از بدعت‌هاست. گاهي شخص حُسن نيّت دارد؛ امّا با سليقه‌ى خود عمل عبادى مي‌سازد.  اين شخص هم بدعت گذارده و مرتكب حرام شده است. مثل برخي صوفيه كه نمازها و عباداتي را از پيش خود مي‌سازند و مقرّر مي‌كنند.

حضرت7 فرمود: بر حذر باش از اينكه به نظر شخصى خود عمل كنى. اوّل مطمئن شو كه فرمان خدا اين است؛ آن وقت عمل كن. نگاه نكن چه چيز به مذاق تو خوش مي‌آيد.

گاهى در عمل به دين، ما مذاق خود را معيار قرار مي‌دهيم. حتّى گاهى ديده مي‌شود فردي كه مي‌خواهد مرجع تقليد انتخاب كند، بررسى مي‌كند كدام مرجع تقليد فتوايش به مذاق او خوش‌آيند است؛ مقلّد او مي‌شود. اين راه انتخاب مرجع تقليد نيست كه بگردى در پي فقيهي كه مسائلش ساده‌تر است، مثلاً مي‌گويد كمتر خمس بده، يا فلان كار بر تو واجب نيست و محدوديت‌هايي را از جلوي پايت بر مي‌دارد و چون اينها  به مذاق تو و نفس تو بيشتر خوش مي‌آيد، از او تقليد ‌كنى.

به رأى، ظنّ، گمان و حدسيات خود در عمل به دين تكيه نكن. يقين كن كه سخن خدا، فرمان و امر خدا اين است؛ آن‌گاه عمل كن. معيار را نظر شخصى خود قرار نده. اين كار مستلزم آن است كه انسان احكام الله را ياد بگيرد.

در حاشيه‌ى اين موضوع بايد ذكر شود كه سير و سلوك معنوى و عرفانى بعد از فراگيرى احكام الله و مؤدّب شدن به آداب اسلامي است. نكند خداى ناكرده ما مسائل شرعى‌مان را بلد نباشيم، بعد هم هرجا حكمي را نمي‌دانستيم، با سليقه‌ و تشخيص خود، هر طور به ذهنمان آمد بهتر است، آن‌گونه عمل ‌كنيم و با چنين وضع و حالي در پي سير و سلوك عرفانى باشيم. اين‌طور سير و سلوك فايده‌ ندارد و سالك را به جايى نمي‌رساند. اوّل بر هر مكلّفى واجب است مسائل شرعى را كه به آن احتياج دارد با مراجعه به رساله‌ي مرجع تقليد خود ياد بگيرد.

در گذشته رساله‌ى عمليّه نبود. افراد مجبور بودند كسى را پيدا كنند كه درس فقه خوانده باشد و مسأله به مسأله از او سؤال كنند. حالا الحمدلله هم مردم باسوادند، هم رساله‌هاى عمليّه به زبان فارسى روان و زيبا چاپ شده و در دسترس همه‌ است. همّت كنيم بخوانيم. هرجا هم كه نفهميديم بپرسيم. مسائل شرعى و فقهى خودمان را ياد بگيريم تا در ميدان عمل كم نياوريم كه ناچار شويم با حدسيات خود، عملمان را شكل دهيم؛ چون اگر كسى به دليل جهل به مسأله، خلاف عمل كرد، آن جهل، مسئوليّت او را منتفى نمي‌كند. اگر به خاطر جهل به مسأله طورى نماز خواند كه خلاف احكام فقه بود؛ آن نماز باطل است و بايد دوباره بخواند. اگر فرد نداند با اين نحو عمل كردن نمازش باطل است؛ خداوند از او مؤاخذه مي‌كند كه چرا نمي‌داند. چون بايد ياد مي‌گرفت.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ خُذ بِالاِحتياطِ في جَميعِ ما تَجِدُ إِلَيهِ سَبيلاً: در همه‌ى مواردى كه امكان‌پذير است، راه احتياط را اختيار كن.

 

 

نگاه‌ داشتن جانب احتياط

خوب است انسان لب مرز حلال و حرام راه نرود و تا حدّاكثر نقطه‌اى كه حرام نيست پيش نرود. كمى حريم نگه دارد و احتياط كند. كسى كه لب پرتگاه راه مي‌رود، خطر سقوط كردنش در پرتگاه بسيار زياد است. امّا كسى كه حاشيه‌اى يك مترى گذاشته و يك مترى لب پرتگاه راه مي‌رود، اگر پايش هم ليز خورد، زمين مي‌خورد؛ ولي ته درّه نمي‌افتد. امّا آن كه لب پرتگاه حركت مي‌كند، اگر پايش ليز خورد، به ته درّه سقوط مي‌كند و نابود مي‌شود.[90] از اين‌رو حضرت فرمودند: در همه‌ى امورى كه امكان‌پذير است، طريق احتياط را پيش بگير، تا لب مرز جلو نرو، طورى عمل كن كه اگر كمى عملت ناقص از كار در آمد، باز حدّاقلِ لازم تأمين شده باشد و عملت باطل نباشد.

 مي‌خواهى خمس بدهى، كمى بيشتر از حدّاقل بده؛ مي‌خواهى زكات بدهى، كمى بيشتر در نظر بگير؛ مي‌خواهى عملى انجام دهى، كمى بيشتر از حدّاقل آن مدّ نظرت باشد. چيزى كه بيشتر از حدّاقلِ لازم است، مستحب نام دارد. علّت اينكه به آن مستحب مي‌گويند اين است كه زمينه‌ساز جلب محبّت خدا به انسان است. چون آنچه واجب است، انجام دادن آن الزامي است. امّا آنچه را مستحب است، داوطلبانه انجام داده و به خدا هديه مي‌كنيم. وقتى فردي از شما طلب دارد و شما طلبش را به او مي‌دهيد، محبّتى در قلب او نسبت به شما ايجاد نمي‌شود؛ امّا وقتى فرد طلبى از شما ندارد، مثلاً كربلا كه مي‌رويد، يك مهر تربت اباعبدالله الحسين7 براى او سوغاتى مي‌آوريد، اين هديه محبّت شما را در دل او ايجاد مي‌كند.

شخصي كه در عمل به احكام دين احتياط مي‌كند و به حدّاقل‌ها بسنده نمي‌كند، چون آنچه بيش از حدّاقل انجام مي‌دهد، مستحب و به‌منزله‌ي هديه است؛ علاوه بر اينكه مورد محبّت خداوند قرار مي‌گيرد؛ در صورتي كه اندكى هم كم عمل كرد، چون حدّاقلِ واجب را انجام داده؛ تكليف از عهده‌اش ساقط است.

اگر فرد در ركوع نماز يك بار گفت: سُبحانَ رَبّيَ العَظيمِ وَ بِحَمدِه و در سجده يك بار گفت: سُبحانَ رَبّيَ الأَعليٰ وَ بِحَمدِه، اگر اين جملات درست ادا نشد، نمازش باطل است. نمازش مشكل پيدا كرده است. امّا اگر سُبحانَ رَبّيَ الأَعليٰ وَ بِحَمدِه را چند بار گفت، يا همراهش سه بار گفت: سُبحانَ اللهِ، سُبحانَ اللهِ، سُبحانَ اللهِ؛ اگر سُبحانَ رَبّيَ الأَعليٰ وَ بِحَمدِهِ اوّلي ايراد داشت، اين تكرار يا ذكر بعد، آن نقص را جبران مي‌كند؛ امّا اگر به حدّاقل بسنده كرد و آن حدّاقل ايراد پيدا كرد، نماز باطل مي‌شود.

در عمل به احكام خيلى بي‌‌محابا و متجرّى نباشيم كه تا لب مرز حرام يا بطلان پيش برويم. فكر نكنيم اين شجاعت است كه انسان تا لب مرز برود. كمى احتياط كنيم.

اگر حرمت موسيقي‌اي براى انسان يقينى نباشد، امّا يقينى هم نباشد كه حلال است، واجب كه نيست آن موسيقى را گوش كند. از گوش دادن به آن صرف نظر كند. شب اوّل قبر نكير و منكر از او توضيح نمي‌خواهند كه چرا اين آهنگ را گوش نكردى. لذا ضررى نكرده است. وقتى انسان مي‌بيند جاى احتياط وجود دارد، خوب است احتياط كند. اين لباسى كه مي‌خواهى به تن كنى، اگر براي تو يقينى نيست اين نوع لباس پوشيدن حرام است، مثلاً لباس شهرت است يا حدّ حجاب در آن رعايت نشده است؛ امّا احتمال مي‌دهى    ايرادى داشته باشد؛ مصلحت در اين است كه آن لباس را نپوشى.

اگر انسان كمى بيش از حدّاقل عمل كند، يعنى عمل به احتياط كند، اطمينان بيشترى نسبت به انجام تكليف و وظيفه به دست مى‌آورد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): سپس حضرت7 فرمودند: وَ اهرُب مِنَ الفُتيا هَرَبَكَ مِنَ الأَسَدِ: از فتوا دادن بترس و بگريز همان‌طور كه از شير درّنده مي‌ترسى و مي‌گريزي.

 

پرهيز از فتوا دادن

برخي اشخاص چقدر راحت فتوا مى‌دهند! جايز نيست انسان بي دغدغه‌ي خاطر و راحت فتوا ‌دهد. خصوصاً معلّم‌ها، آن هم معلّم‌هايى كه دروس دينى مى‌دهند. دانشجو از معلّم مى‌پرسد: تكليف شرعى من در اين قضيه چيست؟ استاد يا معلّم پاسخ را بلد نيست، امّا غرورش اجازه نمي‌دهد بگويد من بلد نيستم. يك چيزي به هم مي‌بافد و اين بنده‌ي خدا را در واديي مي‌اندازد كه اصلاً معلوم نيست نظر شارع باشد.

همان گونه كه قبلاً گفته شد، وظيفه‌ي سؤال‌كننده‌ها است كه ابتدا مطمئن شوند شخصي كه مي‌خواهند از او سؤال كنند، در حوزه‌ي مربوط به آن سؤال تخصّص و صلاحيت علمي دارد و سپس از او سؤال كنند. هر كس استاد معارف شد كه فقيه نيست. او درس خودش را ان‌شاءالله بلد است. علوم اسلامي رشته‌هاي متنوّع دارد. كسي ممكن است در علم اخلاق، يا كلام و عقايد، يا فلسفه و حكمت، يا عرفان عملي ونظري، يا سيره و تاريخ يا قرآن و تفسير و مانند آنها، قوي باشد؛ امّا در فقه تخصص نداشته باشد. هر استاد در يكي از رشته‌هاي متنوّع و مختلف تخصّص دارد. هر كس كه چند آيه و روايت خواند، دليل نمي‌شود فقيه باشد كه از او سؤال فقهي بكنيم. اوّل ببين فقيه است يا نيست. همان نكته‌ي اوّل كه حضرت فرمودند: فَاسأَلِ العُلَماءَ ما جَهِلتَ‏: آنچه را نمي‌داني از عالمان بپرس. ببين او در آن رشته عالم و متخصّص است؟

امّا اگر سؤال ‌كننده ايراد داشت و قبل از اينكه مطمئن شود شما كه معلّم يا استاديد، در رشته‌ي مورد نظر متخصصيد، از شما سؤال كرد؛ امّا شما كه در آن رشته تخصص نداري، با يك نمي‌دانم، دنيا و آخرت خود را نجات بده و با اين كار به دانشجو و شاگردت هم فروتني علمي را بياموز. چه كسي گفته چون من استادم بايد همه‌چيز را بدانم؟ اصلاً اگر من بتوانم معلّمِ نمي‌دانم گفتن باشم، يعني اعتراف به ندانستن كنم؛ چقدر عالي و ارزشمند است. خيلي از انسان‌ها نادانند ولي حاضر به اعتراف به ندانستن نيستند؛ از اين رو از دستيابي به علم محرومند. منِ معلّم بايد به دانشجويم نشان بدهم كه يك استاد دانشگاه هم راحت مي‌‌تواند بگويد نمي‌دانم، بگويد من هم مثل شما خبر و اطّلاع ندارم. چشم، اجازه بدهيد من از يك متخصّص در اين رشته سؤال مي‌كنم، هفته‌ي بعد بياييد، اگر جواب شما را پيدا كرده بودم، مي‌گويم. چه ايرادي دارد؟ چون من معلّم يا استاد شدم، آيا مجازم در پاسخ فردي كه از من سؤال كرده، چيزي را بيهوده به‌ هم ببافم و به اسم حكم خدا، به او بگويم عمل كند؟ دز اين صورت هم عمل او باطل است، هم من خودم را به آتش دوزخ و غضب الهي دچار كرده‌ام.

حضرت7 فرمودند: همان‌طور كه از شير درّنده‌ي وحشي مي‌ترسي و فرار مي‌كني، از فتوا دادن بترس و فرار كن. از اين رو برخي از مجتهدان مسلّم و فقيهان بسيار برجسته، علي‌رغم اينكه صلاحيت علمي فتوا دادن داشتند، خود را مخفي مي‌كردند و در معرض مرجعيت و فتوا دادن قرار نمي‌دادند. البتّه اگر فقيه و مرجعي در صحنه نباشد، براين گونه اشخاص واجب مي‌شود كه به ميدان مرجعيت بيايند و رساله چاپ و منتشر كنند؛ چون اگر كسي نباشد، مردم در مي‌مانند؛ امّا وقتي مي‌بيند مَن بِهِ الكِفايَه هست، يعني چند فقيه و مرجع هستند كه اگر مردم بخواهند احكام شرعي را عمل كنند، بتوانند از آنها بپرسند؛ وقتي ديدند اين‌گونه است، خود را عقب مي‌كشند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): سپس حضرت فرمودند: وَ لا تَجعَل رَقَبَتَكَ لِلنّاسِ جِسراً: گردن خود را براي مردم پل قرار نده.

 

پل نباش

اين نكته‌ي خيلي سنگيني است كه شخص گردن خود را براي خلق پل قرار دهد. به اهل علم فرمودند پل نباش كه حرف‌هاي خدايي و الهي را بيان كني، مستمع پاك‌دل و خوش‌نيّتِ تو آن حرف را ياد بگيرد، عمل كند و به بهشت برود؛ ولي خودت عمل نكني، فردا تو را كشان كشان به جهنّم ببرند. عدّه‌اي از مردم فرداي قيامت پل‌اند. ديگران از روي آنها عبور مي‌كنند و داخل بهشت مي‌شوند، سپس خود پل را داخل آتش جهنّم مي‌اندازند. مقصود از جِسر، عالم بي‌عمل است، او عالمي است كه براي دنيا‌طلبي، مقام، شهرت و امثال آن، علوم الهي و معنوي را ياد گرفته است و خيلي زيبا هم بيان مي‌كند، منتها قصدش الهي نيست و خودش هم به اين نسخه‌ها و دستور‌العمل‌هايي كه بيان مي‌كند عمل نكرده است؛ امّا مستمع پاك‌دل و خوش‌نيّت او حرف‌‌هاي او را گرفته و عمل كرده و بهشتي شده است. پناه مي‌بريم به خدا كه انسان روز قيامت جِسر شود.

ما كه سر كلاس و جلسات و اين‌جا و آن‌جا، حرف از خدا و پيغمبر6 و دين مي‌زنيم، خيلي در معرض اين خطريم. شما ‌در حقّ ما دعا كنيد. شما‌ دعا كنيد كه خدا ما را حفظ كند از اينكه جسر و پل باشيم.

در طول سالياني كه در دانشگاه درس مي‌دادم در بين دانشجويان دوستان خوبي پيدا كردم. از آغاز جواني تا كنون جلساتي هم داشته‌ام. طيّ اين سال‌ها در اين جلسات هم دوستان ارزشمندي خدا نصيبم كرد، آنها با نيّت پاك و خالص خود، حرف‌ها را قاپيدند و عمل كردند و به رشد معنوي بالايي دست يافتند. آنها را كه مي‌بينم مي‌گويم خدايا گويا من پلّكان هواپيمايم. افرادي مي‌آيند پا بر پلّكان مي‌گذارند و سوار هواپيما مي‌شوند، هواپيما پرواز مي‌كند و مسافران به آسمان مي‌روند؛ امّا پلّكان در باند فرودگاه بر زمين باقي مي‌ماند. البتّه اگر خداي متعال توفيق بدهد انسان در همين پلّكان بودن هم خالص و صادق باشد، ضرر نمي‌كند، عيبي ندارد، بگذار پلّكاني باشد كه دوستان اهل‌بيت: از روي او عبور كنند و به مدارج كمال معنوي برسند. ولي اينكه خداي ناكرده انسان در همين پلّكان بودنش هم صدق‌نيّت و اخلاص نداشته باشد، حرف دين را دنياطلبانه بزند، حرف دين را بزند كه آخر ماه حقوق و حقّ‌التدريس به او بدهند، حرف‌ دين را بزند كه حقّ منبرش را بدهند و حرف دين را بزند كه ديگران از او تعريف كنند، بگويند ماشاءالله، عجب آدم عارف و عالمي است، به او كه مي‌رسند احترامش كنند، به او سلام كنند؛ خيلي ضرر كرده است. به خدا پناه مي‌بريم كه اين‌گونه باشيم. در اين صورت يك عمر حرف حق زده، امّا خودش هيچ بهره‌اي نبرده است. ديگران از او بهره بردند، از روي اين پل عبور كردند و به بهشت رسيدند؛ امّا جايگاه خودش دوزخ است.

***

 

(ادامه‌ي حديث): قُم عَنّي يا أَباعَبدِاللهِ فَقَد نَصَحتُ لَكَ‏: حضرت فرمودند: اي اباعبدالله! (حضرت با همان كنيه او را صدا زدند؛ چون كنيه‌اش زيبا و پر محتوا بود) از نزد من برخيز كه نصايحم را به تو گفتم.

 

حال كه دانستي، در عمل تعلّل نكن

مقصود حضرت اين بود كه من آنچه شرط بلاغ است با تو خود گفتم. آنچه لازمه‌ي رسيدن تو به مقصد و خيرخواهي و خيرانديشي براي تو بود، تمام‌عيار به تو گفتم و چيزي را كم نگذاشتم. اگر با آن مباني معرفتي كه ابتدا گفتم، به همين نُه دستور عمل كني، به مقصدي كه طالبي مي‌رسي. بلند شو راه بيفت، عمل كن. قُم، برخيز، قيام كن، راه بيفت. اين همان توصيه‌اي است كه خداوند به پيغمبرش6 فرمود كه به مردم بگويد: قُل إِنَّما أَعِظُكُم بِواحِدَةٍ أَن تَقُومُوا ِللهِ:[91] بگو همانا شما را به يك چيز توصيه مي‌كنم و آن اينكه براي خدا قيام كنيد و برخيزيد. يعني بلند شويد. تا كي مي‌خواهيد بنشينيد؟ اين همه شنيدي، بدون عمل به چه درد مي‌خورد؟ بلند شو، مشغول عمل كردن شو، اينها را به‌ كار ببند.

***

 

(ادامه‌ي حديث): وَ لا تُفسِد عَلَيَّ وِردي: اذكار و اورادم را از بين نبر و خراب نكن.

 

مربّي، الگوي عملي

مقصود حضرت اين است كه تنها به تو نمي‌گويم برخيز و عمل كن. اين سخن امام صادق7 يعني من خودم اهل عملم، نه فقط به تو گفتم، خود من اذكار و اورادي دارم كه بايد به آنها بپردازم؛ لذا وقت مرا نگير و بگذار به اعمالم بپردازم. اين نكته‌ي بسيار مهمّي است كه مربّي الگوي عملي متربّي باشد و تنها با الفاظ و عبارات در پي تربيت شاگرد نباشد.

 

بيش از حدّ ضرورت وقت اولياء را نگرفتن

اين ادب را بايد ياد بگيريم كه وقتي پيش بزرگي از اهل معنا رفتيم، خيلي ننشينيم. قرآن به مسلمانان فرمود: وقتي مهمان پيغمبر6 شديد، فَإِذا طَعِمتُم فَانتَشِرُوا:[92] وقتي غذا خورديد بلند شويد، برويد. پيغمبر6 لطيف و باحياست، خجالت مي‌كشد بگويد من كار و زندگي دارم، عباداتي، كارهايي براي خودم دارم. اين روح لطيف آسماني، با آن شرم و حياي بي‌كرانش تا وقتي مهمان نشسته است همان‌طور مؤدّب مي‌نشيند. امّا ملاحظه‌ي رسول‌الله6 را بكنيد. براي طعام و غذايي مهمان بوديد، غذايتان را كه خورديد، بلند شويد و برويد. پيغمبر6 را تنها بگذاريد. همه‌ي كار او كه نشستن سر سفره‌ي غذاي شما نيست. او كارهاي ديگري هم دارد. فَإِذا طَعِمتُم فَانتَشِرُوا.

طعام روحاني هم همين‌گونه است. وقتي انسان نزد اهل معرفت و معنا رفت، بايد همين‌طور رفتار كند. شما براي بهره بردن رفته‌ايد، بهره را كه برديد، بلند شويد برويد. وقت او را نگيريد. فرصت او را ضايع نكنيد. درست است كه تو از بودن كنار او لذّت مي‌بري؛ امّا اين خيلي خودخواهي است كه فقط به لذّت خودت بينديشي و اينكه آن شخص بزرگواري كه در محضرش هستي تحت فشار است و برنامه‌هايش به‌هم خورده است، اصلاً براي تو مهم نباشد. پس در محضر اوليا و بزرگان اهل‌معرفت، اين ادب را هم بايد رعايت كرد.

***

 

(ادامه‌ي حديث): حضرت7 فرمودند: فَإِنِّي امرُؤٌ ضَنينٌ بِنَفسي: هرآينه من شخصي هستم كه در مورد خود بخيلم.

 

بيشترين بهره از عمر

مقصود حضرت اين بود كه نمي‌گذارم لحظه‌اي از لحظات عمرم به‌هدر رود. خيلي با خسّت وقتم را هزينه مي‌كنم. بيش از آنچه ضروري است براي كاري زمان نمي‌گذارم. وقتي كاري را در حدّ معقولِ زمان خودش انجام دادم، بلافاصله مشغول كار ديگر مي‌شوم.

اين نكته‌ي بسيار مهمّي است كه شخص فرصت عمرش را چگونه صرف مي‌كند. گاهي اوقات انسان در هزينه كردن فرصت‌ها‌ي خود با دست باز و با سخاوت عمل مي‌كند. خوب است انسان خودش را يك هفته زير نظر بگيرد. در پايان هر روز يا حتّي در وسط روز، هر فراغتي پيش آمد، كارهايي را كه انجام داده و زمان مفيد انجام آن كارها را ثبت كند. سپس حساب كند چهارده ساعت، شانزده ساعت، هجده ساعت كه وقت گذشته، هر كدام از كارها واقعاً چند دقيقه لازم داشته است. آن زمان‌ها را جمع بزند. اگر اين كار را بكند مي‌بيند در كنار وقت‌هاي مفيد صرف شده چه حجم عظيمي وقت تلف شده است و اگر اين وقت‌هاي تلف شده را درست استفاده كند، چقدر رشد مي‌كند.

زمان هدر رفته‌ي عمر ما خيلي زياد است. بايد سعي كرد از فرصت‌ها بهره‌ي شايسته برد. انسان بعضي از علما‌ي بزرگ را كه مي‌بيند حيرت مي‌كند كه در طول عمرشان مثلاً صد جلد كتاب نوشته‌اند. آن هم نه از كتاب‌هايي كه مطالب آنها از اين طرف و آن طرف جمع‌آوري شده و بيشتر كتاب‌سازي است تا تأليف و صرفاً براي فروش و كسب درآمد تهيه شده است. كتاب‌هاي تحقيقي عميق عالمانه‌اي نوشته‌اند كه حرف‌هاي تازه‌ي زيادي در خود دارند و نوشتن آنها واقعاً كار سنگين و دشواري است. كساني را مي‌بينيم مثلاً شصت سال عمر كرده‌اند، ولي متجاوز از صد جلد كتاب نوشته‌اند و هر كدام از آن كتاب‌ها را هم كه مي‌خوانيم مي‌بينيم مطالب عميق و نو در آن فراوان است. اينها نتيجه‌ي درست استفاده كردن از فرصت عمر است.

البتّه اين موفّقيّت علاوه بر استفاده‌ي صحيح و مقتصدانه از فرصت عمر و تلف نكردن و به‌هدر ندادن آن، جنبه‌ي معنوي هم دارد. يعني بركت عمر شخص بالا بوده است. خداي متعال به هر لحظه‌ي عمر او بركت داده كه چنين توفيق پيدا كرده است.

پس عمرمان را با خسّت هزينه كنيم. عمرمان را هدر ندهيم؛ خصوصاً در سنّ جواني. در دانشگاه‌ها كه اتلاف عمر واقعاً وحشتناك است. دانشجو مثلاً ساعت هشت صبح كلاس دارد. هفت و نيم به دانشگاه رسيده است. اين نيم ساعت را كمي در راهرو، بعد در حياط قدم مي‌زند تا بالأخره ساعت هشت شود و سر كلاس برود. اين نيم ساعت وقت، هدر داده شده است. يا مثلاً ساعت هشت تا ده كلاس داشته، كلاس بعدي او ساعت يك و نيم بعد از ظهر است. اين سه چهار ساعت را در دانشگاه با خوردن و نوشيدن و نشستن و بلند شدن و حرف‌هاي پراكنده زدن تلف مي‌كند.

اگر انسان بتواند براي اين زمان‌ها برنامه‌ريزي كند و از آنها استفاده‌ي خوب و مثبت نمايد، خيلي رشد مي‌كند. خوب است انسان از پيش برنامه‌ريزي كند. هر روز صبح كه از خانه بيرون مي‌آيد، براي اوقات روزش يك برنامه‌ي دقيق داشته باشد. اموري همچون تفريح، ديد و بازديد فاميلي و ورزش و هم مي‌تواند در آن گنجانده شود. اينها هم برنامه‌هاي مفيدند، منتها هر كدام در حدّ ضروري و معقول خود. حتّي در وقت‌هاي كوتاهي كه انسان كاري ندارد، مثل وقت‌هاي اندكي كه بين انجام دو كار است، اگر كتابي همراه انسان باشد مي‌تواند چند سطر يا چند صفحه از آن را بخواند و نكته‌ي جديدي بياموزد. وقتي هم انسان در شرايطي است كه نمي‌تواند كتاب بخواند، مثلاً وقتي كه در ماشين نشسته و ماشين در حركت است يا هنگام پياده‌روي، شخص در اين‌گونه اوقات مي‌تواند به يك موضوع جدّي و ارزشمند علمي، معنوي، اخلاقي، اجتماعي، سياسي و ...، هر موضوع مفيدي كه مورد علاقه‌اش است، فكر كند. فكرش را به صورت فعّال به كار گيرد و نفس را بيكار رها نكند.

بيكار رها كردنِ خود ضررهاي بزرگي دارد. يك ضررش اين است كه از فرصتي كه مي‌توانست استفاده‌ي سازنده كند غافل مي‌ماند و آن فرصت به هدر مي‌رود. ضرر ديگرش اينكه اگر نفس را رها كني، او تو را رها نمي‌كند. مي‌گويند كسي ديد يك خيك وسط رودخانه است. گفت: خيك را براي خودم مي‌گيرم. رفت و خيك را گرفت. مردم كه ديدند خيك دارد او را مي‌برد. گفتند: رها كن، داري غرق مي‌شوي. گفت: من رهايش كرده‌ام، او مرا رها نمي‌كند. چون خوك بود، خيك نبود. خوك او را گرفته بود. نفس هم اين‌گونه است؛ رهايش كني، او رهايت نمي‌كند.

اميرالمؤمنين7 فرمودند: اَلنَّفسُ اِن لَم تَشغَلها شَغَلَتكَ:[93] اگر نفس را مشغول نكني او تو را مشغول مي‌سازد. نفس انسان به ‌گونه‌اي است كه اگر تو او را به كار مفيد و سازنده‌اي مشغول نكني، او با يك فكر معصيت‌آميز، آلوده و كثيف، تو را مشغول مي‌كند و روح تو را آلوده مي‌سازد. از اين رو نفس خود را بيكار رها نكنيد. كار كنيد، مطالعه كنيد، ورزش كنيد. براي تمام زمان‌هايتان برنامه‌اي داشته باشيد. براي هر لحظه‌تان از پيش برنامه‌ريزي كنيد كه در آن لحظه مي‌خواهيد چه كاري انجام دهيد. انسان مي‌تواند به صورت ارادي و فعّال لحظه‌هاي عمر را هزينه كند، نه به صورت غيرارادي و منفعل كه هر چه پيش آيد به آن بپردازد.

برخي اوقات ممكن است بگويي الآن ذهنم خسته است و نمي‌توانم فكر هم بكنم. عيبي ندارد، باز هم خود را رها نكن. ذهنت هم خسته است و نمي‌تواني فكر كني، ذكر بگو، صلوات بفرست، استغفار كن، با حمد، تسبيح، تكبير و تهليل خدا، خودت را مشغول نگه ‌دار و از فرصت‌هاي عمر خود بهره‌ي سازنده و رشدآفرين ببر. تنها جايي‌ كه سخاوت در آن زشت است، هزينه كردن لحظات عمر است. سخاوت همه‌جا خوب است، امّا اينجا خيلي زشت است. اينجا بايد بخيل بود.

امام صادق7 فرمودند: فَإِنِّي امرُؤٌ ضَنينٌ بِنَفسي: من كسي هستم كه در هزينه كردن عمر و جان خودم بخيلم. آن حدّي كه لازم بود با تو صحبت كنم تا دست‌مايه‌ي يك سلوك كامل به سوي كمال در اختيارت قرار بگيرد، براي تو وقت صرف كردم. از اين پس هزينه كردن زمان، تلف كردن آن است. بلند شو. راه بيفت و عمرت را تلف نكن. به حرف‌هايي كه زدم عمل كن و بگذار من هم به كار مفيدي كه دارم مشغول شوم و عمرم تلف نشود.

***

 

(ادامه‌ي حديث): در پايان حضرت7 فرمودند: وَ السَّلامُ عَليٰ‏ مَنِ اتَّبَعَ الهُديٰ: سلام و درود بر كسي‌ كه از هدايت تبعيّت ‌كند.

 

درود بر روندگان راه هدايت

مقصود حضرت از اين جمله اين است كه مطالبي كه به تو گفتم، راه هدايت را به تو نشان داد. نفرمودند: وَ السَّلامُ عَلَيكَ؛ فرمودند: وَ السَّلامُ عَلي‏ٰ مَنِ اتَّبَعَ الهُديٰ. يعني حالا كه حرف‌هاي مرا شنيدي، اگر رفتي و به‌ كار بستي و تبعيّت كردي، درود بر تو. امّا اگر آمدي وقت مرا گرفتي و اين همه حرف برايت زدم، بعد هم رفتي، همه را بايگاني كردي يا رفتي اينها را نوشتي، كتاب چاپ كردي، اسم خودت را به عنوان مؤلّف محترم روي آن گذاشتي و در بازار فروختي، يا بالاي منبر حرف‌هاي مرا بيان كردي و حقّ منبر گرفتي، يا در كلاس تدريس كردي و حقّ‌التدريس گرفتي، يا در بين مردم تعريف كردي و كسب شهرت نمودي و ...، اگر اين‌گونه رفتار كردي، شايسته‌ي درود و سلام نيستي. فقط شنونده‌ي مطالب هدايت‌آموز نباش، بلكه پيروي كننده، عمل‌ كننده و به‌ كار برنده‌ي آن باش.

 

 

هيچ‌گاه وقتِ گام نهادن در مسير سلوك نگذشته است

آخرين نكته‌اي كه در شرح حديث عنوان بصري به آن اشاره مي‌كنيم اين است كه باتوجّه به اينكه از عمر عنوان نود و چهار سال گذشته بود؛ ولي هنگامي كه نزد امام صادق7براي گام نهادن در مسير سلوك ابراز تمايل كرد و از آن  حضرت خواست راهبري او را بپذيرند و به او دستورالعمل بدهند؛ حضرت بالا بودن سنّ او را مانعي براي اين امر نشمردند و بدان خاطر وي را از اين تصميم نهي نفرمودند؛ مي‌توان دريافت كه هرچند سنّ شخص بالا باشد، نبايد به گمان اينكه وقت سير و سلوك عرفاني براي او گذشته است، خود را از اين امر حياتي و گران‌بها محروم سازد.

***

 

اميدواريم به بركت امام صادق7 خداي متعال توفيق به‌ كار بستن آموزه‌هاي بلندي را كه در اين حديث شريف وجود دارد و به برخي از آنها به‌اختصار اشاره شد، به ما عنايت فرمايد و ما را به مقصد والايي كه اين نقشه‌ي راه به آنجا منتهي مي‌شود، واصل گرداند.

نمايه‌ي آيات قرآن كريم

إِدفَع بِالَّتي‏ هِي أَحسَنُ السَّيِّئَة.................. 136

إِذا أَرادَ شَيئاً أَن يقُولَ لَهُ كُن فَيكُونُ............ 53

أُفَوِّضُ أَمری إِلَی الله ِ إِنَّ الله َ بَصيرٌ بِالعِبادِ.... 82

اِقرَأ بِاسمِ رَبِّكَ...................................... 57

تِلكَ الدَّارُ الآخِرَةُ.................................. 94

جَزاءُ سَيِّئَةٍ سَيِّئَةٌ مِثلُها........................... 136

عَلَّمَناه مِن لَدُّنا عِلماً.............................. 69

فَإِذَا الَّذي بَينَكَ وَ بَينَهُ عَداوَةٌ................... 137

فَإِذا طَعِمتُم فَانتَشِرُوا............................ 150

فَسئَلُوا أَهلَ الذِّكرِ إِن كُنتُم لا تَعلَمُونَ........ 139

قُل إِنَّما أَعِظُكُم بِواحِدَةٍ أَن تَقُومُوا ِلله ِ....... 149

لا أَبرَحُ حَتَّیٰ أَبلُغَ مَجْمَعَ البَحرَينِ............... 47

لا تَدعوا مَعَ اللهِ أَحَدا...................................75

لِمَنِ المُلكُ اليومَ  ِلله ِ الواحِدِ القَهَّارِ............... 79

ما أَصابَكَ مِن حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ.................. 100

وَ يَدرَؤُنَ بِالحَسَنَةِ السَّيِّئَةَ....................... 136

هَلِ امتَلأَتِ هَل مِن مَزيدٍ......................... 90

يا أَيهَا الرُّسُلُ كُلُوا مِنَ الطَّيباتِ............... 110

 

نمايه‌ي احاديث و روايات معصومين:

اَلتَّقويٰ اَن لايفقِدُكَ اللهَ حَيثُ اَمَرَكَ........... 102

اَلخَيرُ مِنهُ مَأمولٌ وَالشَّرُّ مِنهُ مَأمونٌ........... 135

اَلشَّريعَةُ رياضَةُ النَّفسِ.......................... 102

اَللهُمَّ اغفِر لِقَومي فَإنَّهُم لايَعلَمونَ............ 133

اَللهُمَّ اهدِ قَومي فَإنَّهُم لايعلَمونَ.............. 134

اَلنَّفسُ اِن لَم تَشغَلها شَغَلَتكَ................... 155

إمّا أن يَرفَعُ وَ إمّا اَن يَسفُلُ...................... 59

تُريدُ وَ اُريدُ وَ لا يَكونُ اِلاّ ما اُريدُ............. 82

تَنَفَّسَ تَنَفُّسَ الصُّعَدَاء............................. 58

حَتّي تَکونَ اَعمالي وَ اَورادي ................... 39

كَهفُ الحَصينِ وَ غياثُ ............................. 120

لايَكبُرَنَّ عَلَيكَ ظُلمَ مَن ظَلَمَكَ................ 133

لَيسَ العِلمُ فِي السَّماءِ............................. 63

ما بَينَ قَبرِي وَ مِنبَرِي رَوضَةٌ مِن................ 34

ما شاءَ اللهُ كانَ..................................... 81

مُستَعمِلاً آلَةَ الدّينِ لِلدُّنيا......................... 58

مَن أَبصَرَ بِها بَصَّرَتهُ وَ مَن........................ 90

مَنِ استَدامَ رياضَةَ النَّفسِ اِنتَفَعَ................ 101

مَن عَمِلَ بِما يعلَمُ وَرَّثَهُ اللهُ....................... 66

ناجاهُم في فِکرِهِم وَ کلَّمَهُم...................... 67

هيَ نَفسي اَروضُها بِالتَّقويٰ.................... 102

وَ اعلَم بِأَنَّكَ لا تَكُونُ لَنَا وَلِياً.................... 28

يا كُمَيلُ لا تَأخُذ إِلاّ عَنّا....................... 113

يَنحَدِرُ عَنِّي السَّيلُ............................... 114